“τὸν Ἄδωνι ἄγομεν καὶ τὸν Ἄδωνιν κλάομεν”
ΦΕΡΕΚΡΑΤΗΣ. BEKKER ΑΝΕΚΔ.ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ .345.29 [430 -410]
Στὴ κλασικὴ Ἀθήνα τὰ Ἀδώνια ἦταν μία ἑορτὴ στὴν ὁποία οἱ γυναῖκες θρηνοῦσαν τὸ θάνατο τοῦ Ἀδώνιδος, τοῦ νεαροῦ ἐραστοῦ τῆς Ἀφροδίτης.
Γιὰ τὶς συμμετέχουσες σὲ αὐτὴ τὴν ἑορτὴ τὰ δύο σημαντικὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Ἀδώνιδος ἦταν, ἡ σχέση του μὲ τὴν Ἀφροδίτη καὶ ὁ θάνατος του.
Στὴν Ἀθήνα ὁ Ἄδωνις δὲν συμβολίζει τὸν ἐτήσιο κύκλο τῆς ἀναβλάστησης ὅπως συμπεραίνει ὁ James Frazer.[1] Ἡ ἑρμηνεία τοῦ Frazer γιὰ τὸν Ἄδωνι ὡς ἕνας θεὸς νεκραναστημένος καὶ τὰ Ἀδώνια ὡς ἡ δραματικὴ ἀναπαράσταση τῆς Φθορᾶς καὶ τῆς Ἀναγέννησης τῶν φυτῶν καταστράφηκε πέρα γιὰ πέρα ἀπὸ τὸν Marcel Detienne [2] , ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖ μιὰ δομιστικὴ προσέγγιση, τασσόμενος ὑπὲρ ἑνὸς Ἀδώνιδος ποὺ ἦταν ἐπιπόλαιος καὶ ἀντιπαραγωγικός. ― Σὲ ἀντίθεση τοῦ παράγοντος μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ζωὴ κάθε χρόνο ἀναβίωνε, ὁ Ἄδωνις ἦταν ἡ ἀντίθεση μιᾶς πραγματικὰ ἀνθρώπινης καὶ γεωργικῆς γονιμότητος καὶ θὰ μποροῦσε νὰ βρεῖ πεδίο μόνο σὲ γυναῖκες ἀδιάφορες γιὰ τέτοια θέματα δηλαδὴ, μέτοικους, ἐταῖρες καὶ πόρνες [3] . Ὁ Jon Winkler ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ ξεκίνησε μιὰ σοβαρὴ προσπάθεια διάλυσης τοῦ δομιστικοῦ ἀρχέτυπου τοῦ Detienne [4],ἀργότερα ἀκολούθησαν καὶ ἄλλοι.
[1]. Ἀδώνις : Καταγωγὴ ἀπὸ τὴν Ἐγγὺς Ἀνατολὴ σύμφωνα μὲ τὸν Frazer. «Ὑπὸ τὰ ὀνόματα Ὄσιρις, Θαμμούζ, Ἄδωνις καὶ Ἄττις, οἱ ἄνθρωποι τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς Δυτικῆς Ἀσίας συμβόλιζαν τὴ φθορὰ καὶ τὴν ἀναγέννηση μὲ τὴν προσωποποίηση ἑνὸς Θεοῦ ποὺ ἐτησίως πέθαινε καὶ ἀνασταινόταν ἀπὸ τοὺς νεκροὺς». [2].Detienne. Ἡ κριτικὴ τοῦ Detienne στὸν Frazer εἶχε προβλεφθεῖ καὶ ἀπὸ ἄλλους. [3]. Ὁ Detienne προσπαθεῖ νὰ ἐξηγήσει τὰ Ἀθηναϊκὰ Ἀδώνια ὡς πρὸς τὴ βάση ἑνὸς συγκεκριμένου μύθου τῆς καταγωγῆς τοῦ Ἀδώνιδος. Αὐτός ο μύθος καταγράφεται ἀπὸ τὸν Ὀβίδιο (μετὰ Ν.10), στὸν ὁποῖο ὁ Ἄδωνις ἔχει συλληφθεῖ ἀπὸ τὴν αἰμομικτικὴ ἕνωση τῆς Μύρρας, ἡ ὁποία σαγήνεψε τὸν πατέρα της, τὸν Κινύρα. Στὴ συνέχεια ὁ Ἄδωνις γεννιέται, ἀφοῦ ἡ μητέρα του ἔχει μεταμορφωθεῖ σὲ ἕνα δέντρο Μύρρας. Ἔτσι ἐξηγεῖται καὶ ἡ στενὴ σχέση τοῦ Ἀδώνιδος μὲ τὰ μπαχάρια (μύρο) καὶ τὴν σαγηνευτικὴ ἀποπλάνηση. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα τὰ πάντα εἶναι εὐνόητα . Τὰ μπαχάρια (θυμίαμα, ἀρώματα) ,τὸ δίκοπο μαχαίρι. Ὅλα χρησιμοποιοῦνται καταλλήλως γιὰ τὴ θυσία στοὺς θεούς. Ἀλλὰ ἐπίσης χρησιμεύουν καὶ ὡς ἀφροδισιακὰ – ὡς διαμεσολαβητὲς στὴν ἐρωτικὴ-ἀποπλάνηση. Σέ δεύτερο ρόλο ἀποτελοῦν τὴν ἀπειλὴ γιὰ τὸ γάμο, ὁ σκοπὸς τοῦ ὁποίου δὲν εἶναι ἡ εὐχαρίστηση, ἀλλὰ ἡ παραγωγὴ τῶν νόμιμων παιδιῶν ποὺ θὰ συνεχίσουν τὴν οικογενειακὴ ρανίδα ἀρρένων. Ὁ Ἄδωνης εἶναι ὁ ἀκαταμάχητος ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ὁ ἄκαρπος γόης ποὺ σαγηνεύει τὶς θεές, εἶναι ἡ ἀντίθεση τοῦ γάμου καὶ τῆς γόνιμης σεξουαλικὴς ἕνωσης. [4]. Winkler 188-209 μὲ τὶς σημειώσεις του.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ πραγματολογικὰ λάθη στὴ διατριβὴ τοῦ Detienne [5] , ὁ Winkler βρῆκε πραγματικὰ ἀκατανόητο τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ Ἀθηναῖες θὰ ἑόρταζαν τὴν περιθωριοποίησή τους σὲ μία θρησκευτικὴ γιορτή. Σίγουρα, ὁ Winkler θεώρησε ὅτι οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ εἶχαν ἀναγνωρίσει τὸν ἀνώτερο κοινωνικὸ ρόλο τους , ποὺ περιελαμβάνε τὶς βασικὲς δραστηριότητες ποὺ συνδέονταν μὲ τὴ γέννηση καὶ τὴν ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν καὶ τὴ φροντίδα τῶν νεκρῶν , καὶ ἔτσι ἑόρταζαν τὰ Ἀδώνια, κρυφοχαμογελώντας στὸν ἐφήμερο σεξουαλικὸ ρόλο τοῦ Ἀδώνιδος καὶ ὅλων τῶν ἀνδρῶν [6] . Εἴτε κάποιος συμφωνεῖ μὲ τὴν ἑρμηνεία τοῦ Winkler, εἴτε ὄχι, ἡ ἑστίασή του γιὰ τοὺς συμμετέχοντες, τὶς γυναῖκες τῆς Ἀθήνας (πολιτῶν καὶ μὴ πολιτῶν), εἶναι σίγουρα ὁ πιὸ ὑγιὴς τρόπος γιὰ νὰ προσεγγίσει κάποιος καὶ νὰ ἐξηγήσει αὐτὴ τὴν ἑορτή. Πολὺ συχνὰ οἱ σύγχρονοι σχολιαστὲς ἀγνοοῦν τὶς συμμετέχουσες καὶ ἐπικεντρώνονται στὸ θεὸ / ἥρωα / θνητὸ / Ἄδωνι. Τὸ ἀποτέλεσμα πάντα ἦταν μία ἀνδροκεντρικὴ καὶ μυθοκεντρικὴ θέασις [7] . Ἀκόμα καὶ ὁ Winkler, ὁ ὁποῖος ἐπικρίνει δικαίως τὸ «ἀνδροποιημένο ὅραμα», τοῦ Detienne, πὰρ ‘ὅλα αὐτὰ, παραδέχεται καὶ ὁ ἴδιος (ὅπως καὶ ὁ Detienne) ὅτι «ἐξακολουθοῦν νὰ εἶναι ὑπερβολικὰ ἀπασχολημένες μὲ φαλλικὰ θέματα ποὺ παρουσιάζουν ἐνδιαφέρον γιὰ τοὺς ἄνδρες» [8] . Κανένα ἀπὸ αὐτὰ δὲν εἶναι ἰδιαίτερα χρήσιμο γιὰ νὰ προσεγγίσει τὰ Ἀδώνια μέσα ἀπὸ τὸ μύθο, δηλαδὴ νὰ ὑποθέσουμε ὅτι οἱ ἐνέργειες τῶν γυναικῶν στὰ Ἀδώνια ἦταν μία ἀναπαράσταση ἑνὸς (ἢ περισσοτέρων) μυθικῶν μορφῶν τῆς ζωῆς τοῦ Ἀδώνιδος. Μία τέτοια ὑπόθεση σὰν αὐτὴ βασίζεται στὴν ἐσφαλμένη ἀντίληψη ὅτι ὁ μύθος καὶ ἡ τελετουργία συνάδουν πάντα [9] . Δὲν ξέρουμε ποιὸς ἀπὸ τοὺς διάφορους μύθους τοῦ Ἀδώνιδος ἦταν γνωστὸς στὶς Ἀθηναῖες [10].
[5].Γιὰ παράδειγμα , ὁ Detienne ἐπέμενε ὅτι τὰ Ἀδώνια ἑορτάζονταν μόνο ἀπὸ τὶς ἐταίρες καὶ τὶς πόρνες, ἀλλὰ ὑπάρχει καθαρὴ ἀπόδειξη ὅτι ἐπίσης καὶ οἱ πολίτες γυναῖκες συμμετεῖχαν, ὅπως στὴ «Λυσιστράτη» τοῦ Ἀριστοφάνους καὶ στὴ «Σαμία» τοῦ Μενάνδρου (Βλέπε παρακάτω στὸ ἄρθρο). Αὐτὴ ἡ ἐρμηνεία εἶναι τὸ κεντρικὸ στοιχεῖο στὴ Διατριβὴ τοῦ Detienne, δηλαδὴ, ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς καλὲς καὶ παραγωγικὲς πολίτες συζύγους μὲ τὶς ἐπίσημες ἐγκεκριμένες ἑορτὲς τῆς Δήμητρος (εἰδικὰ τὰ Θεσμοφόρια) καὶ οἱ σύμμικτες καὶ ἀντιπαραγωγικὲς γυναῖκες μὲ τὰ μὴ ἐγκεκριμένα Ἀδώνια. [6]. Ἡ ἑρμηνεία ἀρχαίων γυναικείων τελετῶν τῆς γονιμότητας (Θεσμοφόρια) ἀπὸ ἄποψης καλῆς ἄρσενικῆς γονιμότητας , σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν κακὴ θηλυκὴ σεξουαλικότητα (τὰ Ἀδώνια) εἶναι σίγουρα ἕνας πατριαρχικὸς σφετερισμός (Winkler 199). [7] Ἀνδροκεντρική: Baudy, στοῦ ὁποίου τὴν ἑρμηνεία τὰ Ἀδώνια γίνονται μία ἱεροτελεστία μετάβασης γιὰ τοὺς νέους ἄνδρες στὸ σῶμα τῶν πολιτῶν. Μυθοκεντρική: Segal, ἡ προσέγγιση τοῦ ὁποίου εἶναι ἐντελῶς ἀνιστόρητη. Ὅλες οἱ ἐκδοχὲς τῶν μύθων τοῦ Ἀδώνιδος συνδυάζονται καὶ ἀφοροῦν «τὴν πόλις»-καμία εἰδικὴ πόλις δὲν κατονομάζεται. Ὁ Ἄδωνις, τοῦ Γιουνγκ, γίνεται ἕνα ἀέναο παιδὶ ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀναλάβει τὸν ἐνήλικο ρόλο του στὴ «πόλις». Καὶ στὶς δύο αὐτὲς ἑρμηνεῖες οἱ ἑορτάζουσες γυναῖκες στὰ Ἀδώνια ἀγνοοῦνται παντελῶς. Θὰ πρέπει νὰ ὑποθέσουμε ὅτι γιόρταζαν εἴτε μιὰ ἀρσενικὴ παιδεραστικὴ μύηση (Baudy) ἢ ἕνα ἀρνητικὸ ἀρσενικὸ πρότυπο πολίτη (Segal). Ὁ Ribichim (13-20) προσθέτει μία ἐθνικὴ ὄψη στὴν ἀνδροκεντρικὴ προσέγγιση. Ὁ Ἄδωνις ἦταν τὸ θηλυπρεπὲς άρχέτυπο τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς τὸ ὁποῖο οἱ Ἀθηναῖοι ἄνδρες τὸ περιφρόνησαν σκόπιμα, ἐπιβεβαιώνοντας τὸν δικὸ τους ἀνδρισμὸ ἀποφεύγοντας τὶς ἑορταστικὲς ἐκδηλώσεις αὐτῆς τῆς ἀνατολίτικης εἰσαγωγῆς. [8] . Winkler 206 [9] . Ἡ θεωρία αὐτὴ ἀμφισβητήθηκε μὲ ἐπιτυχία ἀπὸ τὸν CS Kirk πρὶν ἀπὸ εἴκοσι χρόνια. Ἂν καὶ ὁ Kirk συμφώνησε ὅτι μπορεῖ νὰ ὑπῆρξαν πολὺ λίγοι μύθοι ποὺ εἶχαν προκαλέσει τελετουργίες. [10] Οἱ κυριότερες καταγραφὲς ἀπὸ τοὺς μύθους τοῦ Ἀδώνιδος εἶναι ἀρκετὰ μεταγενέστερες. Τὶς βρίσκουμε στὸν Ἀπολλόδωρο, Βιβλιοθήκη 3.14.3-6 καὶ στὸν Ὀβίδιο, Μεταμορφώσεις 10, 298 – 559. Σύμφωνα μὲ τὸν Ἀπολλόδωρο, ὑπῆρχαν τρεῖς διαφορετικὲς παραδοσιακὲς ἐκδοχές : Ὁ Ἄδωνις ἦταν γιὸς τοῦ Θείαντος, βασιλέως τῆς Ἀσσυρίας, τὸ ἀποτέλεσμα μίας αἰμομικτικῆς σχέσης μὲ τὴν κόρη του (πηγὴ εἶναι ὁ Πανύασις, ποιητὴς τῆς Ἁλικαρνασσοῦ τὸν -5ο αἰώνα), ἤ (ἀναφέροντας τὸν Ἡσίοδο ὡς πηγὴ) ἦταν ὁ γιὸς τοῦ Φοίνικος καὶ τῆς Ἀλφεσίβοιας, καὶ τὸν τοποθετεῖ στὴ Φοινίκη- ποὺ σύμφωνα μὲ τὴ παράδοση, καθιστὰ τὸν Φοίνικα γενάρχη τοῦ λαοῦ ποὺ ὀνομάζονται Φοίνικες, ἢ ἦταν ὁ γιὸς τοῦ Κινύρα, βασιλέως τῆς Κύπρου (ἐπίσης ἀπὸ αἰμομικτική σχέση, σύμφωνα μὲ τὴν Ὀβίδιο).
Εἶναι πιθανὸν οἱ Ἀθηναίες νὰ γνώριζαν μόνο τὸν Ἀδωνι ποὺ σχετιζόταν μὲ τὴν Ἀφροδίτη καὶ τὸν πρόωρο θάνατό του. Εἶναι ἀναγκαῖο νὰ ἐπανατονίσουμε ὅτι στὴν Ἀθήνα , οἱ ἑορτασμοὶ τῶν Ἀδωνίων εἶναι ἡ μοναδικὴ ἀπόδειξη τῆς λατρείας τοῦ Ἀδώνιδος. Δὲν ἔχει βρεθεῖ οὔτε ναὸς (οὔτε καν ἕνας κοινὸς μὲ τὴν Ἀφροδίτη), δὲν ἔχει βρεθεῖ λατρευτικὸ ἄγαλμα, οὔτε ὅνομα ἱερέα, οὔτε ἕνα ἀναθηματικὸ ἄγαλμα [11].
Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ μυθικὸς Ἄδωνις ἦταν ἕνα δημοφιλὲς θέμα γιὰ τοὺς μέσους κωμωδοὺς ποιητὲς [12] καὶ τοὺς ἀγγειογράφους [13] δὲν μᾶς λέει τίποτα συγκεκριμένο γιὰ τὴ λατρεία, καὶ τίποτα ἐπίσης γιὰ τὴ σημασία τῶν Ἀδωνίων σὲ σχέση μὲ τὶς συμμετέχουσες, τὶς γυναῖκες.
Στὴν λατρεία (καὶ τὸ μύθο) ὁ Ἄδωνις δὲν εἶχε καμία ξεχωριστὴ τπροσωπικότητα ἀπὸ τὴν Ἀφροδίτη. Ἡ Ἀφροδίτη ἦταν πάντα μαζί του μέσα στὴ λατρεία. Ὁ Ἄδωνις ἦταν ὁ νεαρὸς ἐραστή της, ὁ ὁποῖος πέθανε καὶ θρηνήθηκε. Στὴν Ἀθήνα ὁ Ἄδωνις καταλαμβάνει μία θέση ἀνάλογη μὲ ἐκείνη τοῦ Δηλόπτη, τὸ σύντροφο τῆς θεᾶς Βένδιδος. Ἡ θρακικὴ θεὰ εἰσήχθη στὴν Ἀθήνα τὸ -430 [14] .Ὁ Θρακικὸς ἥρωας Δηλόπτης, συνδέθηκε μὲ τὴν Βένδιδα στὴν Ἀθήνα (ὅπως ἦταν καὶ στὴ Θράκη) καὶ τιμοῦνταν ἀπὸ τοὺς Ὀργεῶνες οἱ ὁποίοι ἦταν ἀφιερωμένοι στὴν λατρεία της :
― καὶ οἱ ὀργεῶνες
φαίνωνται χάριτας ἀξίας ἀποδιδόν-
τες τοῖς ἀεὶ φιλοτιμουμένοις,
ἀγαθεῖ τύχει δεδόχθαι τοῖς ὀργε-
ῶσιν ἐπαινέσαι Στέφανον τῆς τε
πρὸς τὴν Βένδιν καὶ τὸν Δηλόπτην
καὶ τοὺς ἄλλους θεοὺς
IG 112 1324. ΑΤΤΙΚΗ
[11] Cook 78: «Δὲν ξέρουμε τίποτα γιὰ τὰ λατρευτικὰ τοῦ Ἀδώνιδος καὶ πολὺ λιγότερο γιὰ ὀτιδήποτε σχετίζεται μὲ τὴ λατρεία ποὺ φέρει αὐτὸ τὸ ὄνομα». [12] Τουλάχιστον πέντε κωμικοὶ ποιητὲς ἔγραψαν θεατρικὰ ἔργα μὲ τίτλο Ἄδωνις: Νικοφών, Πλάτων, Ἄραρος, Ἀντιφάνης καὶ Φιλίσκος. Ἀποσπάσματα ἀπὸ ἄλλες τρεῖς κωμωδίες περιλαμβάνουν ἀναφορὲς τὸν Ἄδωνι, – ἐκεῖνες τοῦ Εὐβούλου, Ἀμφία καὶ τοῦ Ἀναξίλα [13] Οἱ ἀγγειογραφίες γιὰ τὰ Ἀδώνια εἶναι προβληματικές. Ὁ F. Hauser, γράφοντας τὸ 1909, ἦταν ὁ πρωτοπόρος, ὁ πρῶτος ποὺ εἶχε κάνει ἕναν ολοκληρωμένο κατάλογο μὲ ἀθηναϊκὰ ἀγγεῖα ἀπὸ τὸν πέμπτο καὶ τέταρτο αἰώνα ποὺ πίστευε ὅτι σχετίζονταν μὲ κάποιο τρόπο μὲ τὰ Ἀδώνια. Σαράντα χρόνια ἀργότερα περίπου, ὁ Henry Metzger ἀμφισβήτησε τὶς ἑρμηνεῖες τοῦ Hauser γιὰ τὰ ἀγγεῖα τοῦ πέμπτου αἰώνος. Ἀκολούθησε ὁ Wahib Atallah τὸ 1966, ὁ ὁποῖος ἐξέτασε τὶς ἐργασίες τῶν δύο ἐπιστημόνων, καὶ ἀπέρριψε τὶς ἀμφιβολίες τοῦ Metzger, ἀποδέχθηκε πλήρως τὰ συμπεράσματα τοῦ Hauser. Πιὸ πρόσφατα (1981), ἡ Brigitte servals Soyez ἐρεύνησε ὅλες τὶς πληροφορίες ξανὰ καὶ παρουσίασε τὸν δικὸ της κατάλογο. Ἐν τῷ μεταξύ, ἀρκετοὶ συγγραφεῖς, κυρίως οἱ Nicole Weill, Erika Simon καὶ GMA Richter ἔχουν προσθέσει νέα εὐρήματα καὶ ἑρμηνεῖες ἀπὸ τὰ παλαιὰ στοιχεῖα. Πιὸ πρόσφατα,, τὸ (1984), ὁ Charles Edwards θὰ ἀπορρίψει ἀπὸ τὸν κατάλογο τῶν Ἀδωνίων ὅλα τὰ ἀγγεῖα ἐκτὸς ἀπὸ δύο τοῦ τέταρτου αἰώνος. [14] Γιὰ τὴν θεὰ Βένδις στὴν Ἀθήνα βλέπε Simms 1988. 59-76
Σὲ μιὰ παρόμοια μορφὴ λατρείας συνδέθηκε καὶ ὁ Ἄδωνις μὲ τὴν Ἀφροδίτη. Ὅπως ὁ Δηλόπτης ἔτσι καὶ ὁ Ἄδωνις δὲν εἶχε λατρευτικὴ ἀνεξαρτησία.
Δὲν ξέρουμε πότε τὰ Ἀδώνια ἑορτάστηκαν γιὰ πρώτη φορὰ στὴν Ἀθήνα [15] . Ἡ ἡμερομηνία ποὺ προτάθηκε ἦταν γύρω στὰ μέσα τοῦ -5ου αἰῶνος, τὸ στοιχεῖο αὐτὸ βασίζεται σὲ ἕνα θραῦσμα ἀγγείου ποὺ ἀπεικονίζει μία σκηνὴ μὲ γυναῖκες ποὺ λαμβάνουν μέρος στὰ Ἀδώνια[16] . Αὐτὴ ἡ ἑρμηνεία ἀμφισβητήθηκε [17] , ἡ ἡμερομηνία αὐτὴ ὡστόσο μπορεῖ νὰ εἶναι ἀκριβῆς, ὅπου τὰ πρῶτα μὴ ἀμφισβητούμενα στοιχεῖα ἀποτελοῦνται ἀπὸ κάποιες ἀνέμελες παρατηρήσεις, σχετικὰ μὲ τὰ Ἀδώνια, μέσα στὰ ἔργα τοῦ Κρατίνου καὶ τοῦ Ἀριστοφάνους (χρονολογοῦνται τὸ -420) [18] .
Ὡς ἐκ τούτου, σὲ αὐτὴ τὴν ἐποχὴ, τὸ ἀθηναϊκὸ κοινὸ ἦταν ἀρκετὰ ἐξοικειωμένο μὲ τὴν ἑορτὴ ὥστε νὰ ἀναγνωρίζει τὶς ἀναφορές τῶν ποιητῶν. Εἶναι πιθανὸ ὅτι τὰ Ἀδώνια ἑορτάζονταν πολὺ πιὸ νωρίτερα στὴν Ἀθήνα. Σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν προέλευση, δὲν ὑπάρχει καμία ἀμφιβολία ὅτι ἡ Κύπρος, ἢ καὶ ἡ Λέσβος εἶναι οἱ πιὸ πιθανοὶ μεταγωγεῖς τῆς ἑορτῆς [19]. Γνωρίζουμε ἀπὸ ἕνα κομμάτι τῆς Σαπφοῦς ὅτι οἱ γυναῖκες θρηνοῦσαν τὸν θάνατο τοῦ Ἀδώνιδος στὴ Λέσβο, στὶς ἀρχὲς τοῦ ἕκτου αἰῶνος :
― ὦ τὸν Ἄδωνιν
καὶ τραγουδᾶ :
― Κατθνάσκει Κυθέρἠ, ἄβρος Ἄδωνις, τί κε θεῖμεν,
Καττύπτεσθε κόραι καὶ κατερείκεσθε χίτωνας
[Ὁ χαριτωμένος Ἄδωνις πεθαίνει, Κυθερὴ (Ἀφροδίτη) τί θὰ κάνουμε; Χτυπᾶτε στὰ στήθια σας, κορίτσια καὶ σκίστε τοὺς χιτώνες σας.]
ΣΑΠΦΩ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ 168, 141 [20] Ἐδῶ βλέπουμε ἤδη τὰ βασικὰ συστατικά ἀπὸ τὰ Ἀθηναϊκὰ Ἀδώνια : Τὴν σχέση τοῦ Ἀδώνιδος μὲ τὴν Ἀφροδίτη, τὸν θάνατό του, καὶ τὸ πένθος ἀπὸ τὶς γυναῖκες.
[15] Ὑπάρχει μιὰ πολὺ ισχνὴ ἀπόδειξη γιὰ τὸν Ἄδωνι καὶ τὰ Ἀδώνια κάπου ἀλλοῦ στὴν ἑλληνικὴ ἐνδοχώρα. Ἡ Πραξίλλα τῆς Σικυώνης (-450) ἀναφέρει τὸν Ἄδωνι σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ποιήματα της (707 PMG).Ὁ Παυσανίας (150) ἀναφέρει ἕνα κτήριο στὸ Ἄργος ὅπου οἱ γυναῖκες θρηνοῦν γιὰ τὸν Ἄδωνι στὴν δικὴ του ἡμέρα [2.20.5] καὶ στὰ Ἀλεξανδρινὰ Ἀδώνια τραγουδοῦν ὅταν ἑορτάζονταν τὸν -3ο αἰώνα ὅπως περιγράφει ὁ Θεόκριτος (15), καὶ ἦταν Ἀργείας καταγωγῆς. [16] Αὐτὸ τὸ θραῦσμα συζητήθηκε ἀπὸ τὸν Weill, ὁ ὁποῖος τὸ ἀνάθεσε στὸ κατάλογο γιὰ τὰ Ἀδώνια λόγω τῆς παρουσίας μίας σκάλας ποὺ παρέχει πρόσβαση στὴν ὀροφή, τὴν ἰδανικὴ τοποθεσία γιὰ τὴν διεξαγωγὴ τῆς ἑορτῆς. [17] Βλέπε Edwards, ὁ ὁποῖος ἀπορρίπτει τὸν συμβολισμὸ τῆς παρουσίας τῆς σκάλας στὸ ἀγγεῖο καὶ πιστεύει ὅτι δὲν σχετίζεται μὲ τὰ Ἀδώνια. [18] “Κρατίνος fr 17 PCG:.” Ὁ ἄνθρωπος, ποὺ δὲν δίνει μία χορωδία στὸν Σοφοκλῆ, ὅταν τὸ ζήτησε, ἀλλὰ (ἔδωσε μία) στὸ γιὸ τοῦ Κλεόμαχου (δηλαδὴ τὸν Γνήσιππο), τοὺς ὁποίους δὲν θὰ σκεφτόμουν ὄτι ἀξίζουν γιὰ νὰ παράγουν γιὰ μένα, οὔτε ἀκόμα καὶ γιὰ τὸ Ἀδώνια. Ἀριστοφάνης, Εἰρήνη (στ. 418-20):«. καὶ θὰ γιορτάσουμε τὰ μεγάλα Παναθήναια γιὰ σᾶς, καὶ ὅλα τὶς ἄλλες τελετὲς τῶν θεῶν, τὰ Μυστήρια, τὰ Διπολίεια καὶ τὰ Ἀδώνια, (ὅλα) γιὰ τὸν Ἑρμῆ. [19] Στὸν -5ο αἰῶνα οἱ ἑλληνικὲς ἐμπορικὲς ἐπαφὲς μὲ τὴν Κύπρο ἤδη εἶχαν μιὰ μεγάλη ἱστορία. Ἡ Ἀθήνα ωστόσο εἶχε στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὴν Λέσβο, συγκεκριμένα μετὰ τὴ Δήλια συμμαχία. Ἴσως ἦταν στὴ Λέσβο ποὺ ὁ Ἄδωνις ἑλληνοποιήθηκε καὶ προωθήθηκε πρὸς τὴν ἑλληνικὴ ἐνδοχώρα. Οἱ πρῶτες παραστάσεις του σὲ ἀθηναϊκὰ ἀγγεῖα τὸν παρουσιάζουν ὡς ἕνα ἑλληνικὸ μυθολογικὸ πρόσωπο. Γιὰ μία συζήτηση πάνω στὴ καταγωγὴ τοῦ Ἄδωνι βλέπε Reed 317-21 καὶ Burkert (1979) 105-111. [20] Αὺτὸ πιθανὼς ἦταν μέρος ἀπὸ κἀποιο θρῆνο καὶ ἐρμηνευόταν ἀντιφωνικὰ σὰν διάλογος μεταξὺ τῆς Ἀφροδίτης καὶ τῶν Νυμφῶν (Ἀλεξίου 55).
Τὰ Ἀδώνια δὲν ἔγιναν ποτὲ ἀποδεκτὰ ὡς ἐπίσημη ἑορτὴ στὴ πόλη-κράτος τῶν Ἀθηνῶν. Ποτὲ δὲν χρηματοδοτήθηκαν ἢ ἐπιμελήθηκαν ἀπὸ τὸ κράτος [21]. Ἦταν, στὴν πραγματικότητα, μία ἀνωμαλία, διότι μέχρι τὸ τέλος τοῦ πέμπτου αἰώνα οἱ ξένες θρησκευτικὲς εἰσαγωγὲς μειώθηκαν σὲ μία ἀπὸ τὶς δύο κατηγορίες [22] .
Ἦταν, εἴτε ἐπίσημες λατρεῖες, παράδειγμα ἡ λατρεία τῆς Βένδειας, ἢ ἦταν ἰδιωτικὲς ξένες λατρεῖες τὰ μέλη τῆς ὁποίας / τῶν συμμετεχόντων δηλαδὴ, ἦταν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μὴ-πολίτες π.χ. ἡ αἰγυπτιακὴ θεὰ Ἴσιδα [23] .
Τὰ Ἀδώνια δὲν ἦταν οὔτε μία ἐπίσημη ἑορτὴ τῆς πολιτείας
οὔτε μία ἑορτὴ κάποιας ξένης ἰδιωτικῆς λατρείας [24] .
Ἑορτάζονταν ἀπὸ ἀνάμεικτες ὁμάδες τῶν γυναικῶν (πολίτες καὶ μὴ πολίτες, τίς φίλες, τὶς συγγενεῖς, τὶς γειτόνισες), οἱ ὁποίες συγκεντρώνονταν σὲ ἰδιωτικὲς κατοικίες, ξεχωριστὰ ἀπὸ τοὺς ἄνδρες, ἀλλὰ ὄχι ἀπαρατήρητες ἢ ἀνήκουστες ἀπὸ αὐτούς.
Σὲ σύγκριση μὲ τὶς ἄλλες ἑορτὲς τῶν γυναικῶν, τὰ Ἀδώνια, ἦταν μία ἀνωμαλία. Τὰ Θεσμοφόρια, γιὰ παράδειγμα, ἦταν μία κρατικὴ, ἐπιχορηγούμενη , ἐπιμελημένη ἑορτὴ καὶ πραγματοποιοῦνταν σὲ εἰδικὰ διαμορφωμένο χῶρο. Ὁ ρόλος τῆς γυναίκας σὲ αὐτὴ τὴν ἑορτὴ ἑξαρτιόταν ἀπὸ τὸν πλοῦτο καὶ τὸ κύρος τοῦ ἀνδρὸς της [25].
[21] Ἕνα σχόλιο στὴ Λυσιστράτη 389 μᾶς μαρτυρεῖ ὅτι τὰ Ἀδώνια : ― οὐ δημοτελεῖς οὐδὲ τεταγμένους. [22] Γιὰ συζήτηση περὶ τῶν θρησκευτικῶν εἰσαγωγῶν στὴν Ἀθήνα κατὰ τὴν Κλασικὴ περίοδο δεῖτε Parker (1996) 152-98 Garland (1992) Καὶ Simms (1985) 274- 86.[23] Οἱ Αἰγύπτιοι ἔμποροι καθιέρωσαν τὴν λατρεία τῆς Ἴσιδος στὸ Πειραιᾶ τὸ -330 IG II2 337: ― θεοί. ἐπὶ Νικοκράτους ἄρχοντος ἐπὶ τῆς Αἰγεῖδος πρώτης πρυτανείας· τῶν προέδρων ἐπεψήφιζεν Θεόφιλος Φηγούσιος· ἔδοξεν τῆι βουλεῖ· Ἀντίδοτος Ἀπολλοδώρου Συπαλήττιος εἶπεν· περὶ ὧν λέγουσιν οἱ Κιτιεῖς περὶ τῆς ἱδρύσειως τῆι Ἀφροδίτηι τοῦ ἱεροῦ, ἐψηφίσθαι τεῖ βουλεῖ τοὺς προέδρους οἳ ἂν λάχωσι προεδρεύειν εἰς τὴν πρώτην ἐκκλησίαν προσαγαγεῖν αὐτοὺς καὶ χρηματίσαι, γνώμην δὲ ξυνβάλλεσθαι τῆς βουλῆς εἰς τὸν δῆμον ὅτι δοκεῖ τῆι βουλεῖ ἀκούσαντα τὸν δῆμον τῶν Κιτιείων περὶ τῆς ἱδρύσειως τοῦ ἱεροῦ καὶ ἄλλου Ἀθηναίων τοῦ βουλομένου βουλεύσασθαι ὅτι ἂν αὐτῶι δοκεῖ ἄριστον εἶναι. ἐπὶ Νικοκράτους ἄρχοντος ἐπὶ τῆς Πανδιονίδος δευτέρας πρυτανείας· τῶν προέδρων ἐπεψήφιζεν Φανόστρατος Φιλαίδης· ἔδοξεν τῶι δήμωι· Λυκοῦργος Λυκόφρονος Βουτάδης εἰπεν· περὶ ὧν οἱ ἔνποροι οἱ Κιτιεῖς ἔδοξαν ἔννομα ἱκετεύειν αἰτοῦντες τὸν δῆμον χωρίου ἐνκτησιν ἐν ὧι ἱδρύσονται ἱερὸν Ἀφροδίτης, δεδόχθαι τῶι δήμωι δοῦναι τοῖς ἐμπόροις τῶν Κιτιέων ἔνκτησιν χωρίου ἐν ὧι ἱδρύσονται τὸ ἱερὸν τῆς Ἀφροδίτης καθάπερ καὶ οἱ Αἰγύπτιοι τὸ τῆς Ἴσιδος ἱερὸν ἵδρυνται. (IG II2 337) Βλέπε Simms 1989 216-21. Τέτοιες ξένες λατρείες δὲν χρηματοδοτοῦνταν ἀπὸ τὴν πολιτεία. Οἱ ξένοι παρόλα αὐτὰ χρειάζονταν εἰδικὴ ἄδεια ἀπὸ τὴν πολιτεία τῶν Ἀθηναίων γιὰ νὰ ἀγοράσουν γῆ γιὰ τὸ ἱερό τους.(ἢ χορήγηση ἔγκτησις). [24] Στὰ τέλη τοῦ τέταρτου αἰώνα (-) δύο ὀργανώσεις τῶν μετοίκων καὶ ξένων ἀφιερώθηκαν στὴ λατρεία τῆς Ἀφροδίτης καὶ τὴν ἐγκατέστησαν στὸ Πειραιά IG II2 1261 (μὲ ἡμερομηνία -302 -300, ἡ ἐθνικότητα δὲν προσδιορίζεται) καὶ IG II2 1290 (μὲ ἡμερομηνία στὰ μέσα τοῦ -3ου αἰώνα, τῶν Σαλαμινίων τῆς Κύπρου). Καὶ στὰ δύο αὐτὰ διατάγματα ὁ ἐπιμελητὴς ἐπαινεῖται γιὰ τὴν ἐκτέλεση του στὰ Ἀδώνια. Στὸ πρῶτο, τὸ εἰδικὸ καθῆκον του ἦταν νὰ στέλνει στὴν μπροστινὴ σειρὰ τὴν πομπὴ τῶν Ἀδωνίων σύμφωνα μὲ τὴν προγονικὴ συνήθεια. Ἐδῶ τὰ Ἀδώνια εἶναι μία δραστηριότητά των μὴ-πολιτῶν (ἄνδρες καὶ γυναῖκες) μέσα σὲ μία ἰδιωτικὴ λατρεία ποὺ πραγματοποιεῖται σύμφωνα μὲ τὸ μητρικὸ ἔθιμο . [25] Ἰσαῖος 3.80.― καὶ ἔν τε τῷ δήμῳ κεκτημένος τὸν τριτάλαντον οἶκον, εἰ ἦν γεγαμηκώς, ἠναγκάζετο ἂν ὑπὲρ τῆς γαμετῆς γυναικὸς καὶ θεσμοφόρια ἑστιᾶν τὰς γυναῖκας, καὶ τἆλλα ὅσα προσῆκε λῃτουργεῖν ἐν τῷ δήμῳ ὑπὲρ τῆς γυναικὸς ἀπό γε οὐσίας τηλικαύτης. οὐ τοίνυν φανεῖται οὐδὲν τούτων γεγενημένον οὐδεπώποτε. οἱ μὲν οὖν φράτορες μεμαρτυρήκασιν ὑμῖν: λαβὲ δὲ καὶ τὴν τῶν δημοτῶν τῶν ἐκείνου μαρτυρίαν.
Ἐπιπλέον, ἐθεωρεῖτο καὶ ἀπὸ τοὺς ἄνδρες (οἱ ὁποίοι τὰ χρηματοδοτοῦσαν), καὶ ἀπὸ τὶς γυναῖκες (ποὺ συμμετεῖχαν σὲ αὐτὸ), ὅτι ἡ ἑορτὴ ὠφελοῦσε τὴν κοινότητα (τὰ Θεσμοφόρια).
Δὲν ὑπάρχουν ἐνδείξεις ὅτι κάποια ἀπὸ αὐτὰ τὰ πράγματα συνέβαιναν ἤ ἦταν πραγματικότητα γιὰ τὰ Ἀδώνια.
Ἐὰν τὰ Ἀδώνια δὲν θεωροῦνταν ὅτι ἦταν ἐπαρκοῦς ὄφελους γιὰ τὸ κράτος ὥστε νὰ ἐγγυᾶται τὴν ἐπίσημη κύρωση τους, τότε γιατί ἦταν ἀνεκτὸ ἀπὸ τοὺς ἄρρενες πολίτες;
Γιατί οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες, τῶν ὁποίων οἱ ζωὲς εἶχαν αὐστηροὺς περιορισμοὺς ἀπὸ μία ἀνδρικὴ κοινωνία, ἐπιτρέπονταν νὰ ἑορτάζουν ἕτσι χωρὶς ἐπίβλεψη;
Αὐτὴ ἡ ἑορτὴ ἦταν θορυβώδης καὶ διασπαστικὴ, τὸ ὁποῖο γίνεται ἀρκετὰ σαφὲς ἀπὸ τὴ Λυσιστράτη τοῦ Ἀριστοφάνους. Τὸ ἔργο παρουσιάστηκε τὸ -411, ἀλλὰ ὁ Πρόβουλος παραπέμπει σὲ προγενέστερο χρόνο, -415, λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ἀναχώρηση γιὰ τὴν Σικελικὴ ἐκστρατεία.
Ἐνῶ οἱ ἄνδρες τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου συζητοῦσαν τὴν πρόταση τοῦ Δημόστρατου γιὰ νὰ στείλουν ἕνα στόλο στὴ Σικελία, οἱ γυναῖκες (συμπεριλαμβανομένου καὶ τὴ σύζυγο τοῦ Δημόστρατου) θρηνοῦσαν γιὰ τὸν Ἄδωνι στὶς στέγες τῶν σπιτιῶν τους.
Πενθοῦσαν μὲ θρῆνο, χορὸ καὶ ποτὸ (στίχοι 387-96) [26].
Ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τοῦ Ἀριστοφάνους γίνεται σαφὲς ὅτι τὰ Ἀδώνια ἦταν ἕνα θορυβώδες δρώμενο καὶ ἑορτάζονταν ἀνοιχτὰ, δηλαδὴ οἱ γυναῖκες δὲν προσπαθοῦν νὰ κρατήσουν μυστικὲς τὶς τελετουργίες τους (μία ἄλλη ἀντίθεση μὲ τὰ Θεσμοφόρια) καὶ δὲν φαίνεται νὰ νοιάζονταν ἂν οἱ δραστηριότητές τους διαταράσσουν τὶς συζητήσεις τῶν ἀνδρῶν γιὰ τὰ θέματα τῆς πολιτείας. Στὴν πραγματικότητα, μπορεῖ νὰ ὑπῆρξαν φορές, ποὺ νὰ θέλαν νὰ διακόψουν αὐτὲς τὶς συζητήσεις. (περισσότερα γιὰ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο παρακάτω). Περίπου 100 χρόνια ἀργότερα, (-308) ὁ Μένανδρος παρουσίασε τὴ «Σαμία» του. Ἄλλη μία φορὰ θὰ πάρουμε μία γεύση ἀπὸ τὰ Ἀδώνια, αὐτὴ τὴ φορὰ μέσα ἀπὸ τὰ μάτια ἑνὸς νεαροῦ ἄνδρα ἀθηναίου, τοῦ Μοσχίωνος, (στίχοι 38-46) [27] . Ὅπως καὶ στὸν Ἀριστοφάνη, ἔτσι καὶ στὸν Μένανδρο οἱ συμμετέχοντες στὴ ἑορτὴ ἦταν γυναῖκες (πολίτες καὶ μὴ-πολίτες) [28] καί, ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τοῦ Μοσχίωνος, ἡ ἄτυπη, θορυβώδης φύση τῆς ἑορτῆς εἶναι ἀρκετὰ ἐμφανής. Διαρκοῦσε τουλάχιστον μία ἡμέρα καὶ μία νύχτα καὶ λάμβανε χώρα στὶς ἰδιωτικὲς κατοικίες, ὅπου οἱ συμμετέχουσες χόρευαν καὶ ἑόρταζαν σὲ ἕνα θορυβῶδες καὶ ἀνοργάνωτο πρότυπο ἑορτῆς. Προφανῶς οἱ γυναῖκες ἦταν διασκορπισμένες τόσο ἐντὸς ὅσο καὶ πάνω στὶς στέγες τῶν γειτονικῶν σπιτιῶν. Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν σπιτιῶν στὴν Ἀθήνα, μὲ τὶς στέγες νὰ ἐφάπτονται μεταξὺ τους ἦταν κάτι τὸ κοινὸ, καὶ ἦταν δυνατὸ οἱ γυναῖκες νὰ πηδᾶνε ἀπὸ στέγη σὲ στέγη κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἑορτασμοῦ [29] . Σημειῶστε ὅτι στὸν ἑορτασμὸ, οἱ γυναῖκες τοῦ Μεάνδρου δὲ φαίνεται νὰ ἀνησυχοῦν περισσότερο ἀπὸ τὶς γυναῖκες τοῦ Ἀριστοφάνους γιὰ τὶς διαταραχὲς ποὺ προκαλοῦν.Ὁ Μένανδρος ἀναφέρει ἕνα ἐπιπλέον ἑορταστικὸ ἀσυνήθιστο συστατικό, κάποιους κήπους τοὺς ὁποίους οἱ γυναῖκες ποὺ ἑόρταζαν τοὺς μετέφεραν μέχρι τὴν ὀροφὴ τοῦ σπιτιοῦ. Ἀπὸ ἄλλες πηγὲς μαθαίνουμε ὅτι αὐτοὶ εἶναι οἱ «κήποι τοῦ Ἀδώνιδος» καὶ ἀποτελοῦνταν ἀπὸ ταχυ-βλάσταρα φυτά, τὰ ὁποῖα καλλιεργοῦνταν (σέ γλάστρες ἢ καὶ ὄστρακα) εἰδικὰ γιὰ τὴν ἑορτή. Κύρια σύγχρονη πηγή μας γιὰ αὐτοὺς τοὺς κήπους εἶναι ἕνα ἀπόσπασμα στὸ Φαῖδρο τοῦ Πλάτωνος (276B), ὅπου αὐτὲς οἱ ἐφήμερες φυτεύσεις τῆς ἑορτῆς ἔρχονται σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς σοβαρὲς φυτεύσεις τῶν ἀγροτῶν [30] .
[26] Χορὸς Γυναικῶν: οὐκοῦν ἐπειδὴ πῦρ ἔχεις, σὺ χλιανεῖς σεαυτόν. Πρόβουλος: ἆρ᾽ ἐξέλαμψε τῶν γυναικῶν ἡ τρυφὴ χὠ τυμπανισμὸς χοἰ πυκνοὶ Σαβάζιοι, ὅ τ᾽ Ἀδωνιασμὸς οὗτος οὑπὶ τῶν τεγῶν, οὗ ᾽γώ ποτ᾽ ὢν ἤκουον ἐν τἠκκλησίᾳ; ἔλεγε δ᾽ ὁ μὴ ὥρασι μὲν Δημόστρατος πλεῖν ἐς Σικελίαν, ἡ γυνὴ δ᾽ ὀρχουμένη “αἰαῖ Ἄδωνιν” φησίν, ὁ δὲ Δημόστρατος ἔλεγεν ὁπλίτας καταλέγειν Ζακυνθίων· ἡ δ᾽ ὑποπεπωκυῖ᾽ ἡ γυνὴ ᾽πὶ τοῦ τέγους “κόπτεσθ᾽ Ἄδωνιν” φησίν· ὁ δ᾽ ἐβιάζετο ὁ θεοῖσιν ἐχθρὸς καὶ μιαρὸς Χολοζύγης. τοιαῦτ᾽ ἀπ᾽ αὐτῶν ἐστιν ἀκόλαστ᾽ ᾄσματα. [27] Ὁ Μοσχίων διηγῆται πῶς ἀποπλάνησε τὴ κόρη τοῦ γείτωνος του κατὰ τὴν διάρκεια τῶν Ἀδωνίων : ― ἐξ ἀγροῦ δὴ καταδραμὼν ὡς ἔτυχέ γ᾿ εἰς ᾿Αδώνι᾿ αὐτὰς κατέλαβον συνηγμένας ἐνθάδε πρὸς ἡμᾶς μετά τινων ἄλλων γυναικῶν. τῆς δ᾿ ἑορτῆς παιδιὰν πολλὴν ἐχούσης, οἷον εἰκός, συμπαρὼν ἐγινόμην, οἶμαι, θεατής· ἀγρυπνίαν ὁ θόρυβος αὐτῶν ἐνεπόει γάρ μοι τινά· ἐπὶ τὸ τέγος κήπους γὰρ ἀνέφερόν τινας, ὠρχοῦντ᾿, ἐπαννύχιζον ἐσκεδασμέναι. [28] Ὁ Μοσχίων ἦταν περιστασιακὸς στὴν ἑορτὴ καὶ ὄχι συμμετέχων. Γνωρίζουμε τὴν ταυτότητα δύο συμμετεχόντων, τὴ μητέρα τοῦ ἀποπλανημένου κοριτσιοῦ (ἀθηναία πολίτης ἄνευ ἀντιρήσεως) καὶ τὴν ἑρωμένη τοῦ πατέρα τοῦ Μοσχίωνος (ἡ γυναῖκα ἀπὸ τὴ Σάμο). [29] Γιὰ τὴν συνεχόμενη ἀρχιτεκτονικὴ τῶν σπιτιῶν στὴν Ἀθήνα δεῖτε Jameson σελίδες 171-195 [30] Ὁ Σωκράτης ρωτᾶ τὸν Φαίδρο ἐὰν φαίνεται πιθανὸν σ’αὐτὸν, ὅτι ἕνας λογικὸς ἀγρότης, ὁ ὁποῖος θὰ ἤθελε τοὺς σπόρους του νὰ εἶναι παραγωγικοί, ἐὰν θὰ τὰ φυτέψετε σὲ αὐτοὺς τοὺς ἐφήμερους κήπους τοῦ Ἀδώνιδος: ― ΣΩ. Παντάπασι μὲν οὖν. τόδε δή μοι εἰπέ• ὁ νοῦν ἔχων γεωργός, ὧν σπερμάτων κήδοιτο καὶ ἔγκαρπα βούλοιτο γενέσθαι, πότερα σπουδῇ ἂν θέρους εἰς Ἀδώνιδος κήπους ἀρῶν χαίροι θεωρῶν καλοὺς ἐν ἡμέραισιν ὀκτὼ γιγνομένους, ἢ ταῦτα μὲν δὴ παιδιᾶς τε καὶ ἑορτῆς χάριν δρῴη ἄν, ὅτε καὶ ποιοῖ• ἐφ’ οἷς δὲ ἐσπούδακεν, τῇ γεωργικῇ χρώμενος ἂν τέχνῃ, σπείρας εἰς τὸ προσῆκον, ἀγαπῴη ἂν ἐν ὀγδόῳ μηνὶ ὅσα ἔσπειρεν τέλος λαβόντα;
Ἕνα σχόλιο σὲ αὐτὸ τὸ ἀπόσπασμα μᾶς λέει ὅτι οἱ κῆποι τοῦ Ἄδωνιδος ἦταν παροιμιώδεις γιὰ τὰ πράγματα ποὺ ἦταν ἐκτὸς ἐποχῆς, μικρῆς διάρκειας, καὶ ποὺ δὲν ἑδραιωνόταν ποτὲ.(ἀώρων καὶ ὀλιγοχρονίων καὶ μὴ ἐρριζωμένων) [31].
Αὐτοὶ οἱ κῆποι τοῦ Ἀδώνιδος ἔχουν προκαλέσει πολλὲς συζητήσεις μεταξύ τῶν σύγχρονων σχολιαστῶν. Μὲ μόνο λίγες ἐξαιρέσεις, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ἰδιαίτερες ἑρμηνείες τους, ἔχουν προσδώσει σὲ αὐτοὺς τοὺς κήπους μία συμβολικὴ σημασία, μία ἀποκρυπτογράφηση ἡ ὁποία εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιὰ τὴν κατανόηση αὐτῆς τῆς ἑορτῆς. Γιὰ τὸν Φρέϊζερ προορίζονταν ὡς μιὰ «ἀξιαγάπητη» μαγεία ὥστε νὰ προωθηθεῖ ἡ ἀνάπτυξη τῆς βλάστησης.
― Ἤλπιζαν ὅτι ἡ σοβαρὴ καλλιέργεια στὰ χωράφια θὰ μιμοῦνταν τὴν ταχεία ἀνάπτυξη αὐτῶν τῶν μικρῶν κήπων [32] .
Γιὰ τὸν Detienne οἱ κῆποι τοῦ Ἀδώνιδος ἦταν «μία κατάφωρη διαστρέβλωση τῶν σιτηρῶν τῆς Δήμητρος», ὅπου τὰ πρῶτα (κήποι Ἀδώνιδος) τὰ φύτευαν οἰ ἐπιπόλαιες γυναῖκες, καὶ τὰ δεύτερα (καλλιέργειες) τὰ φύτευαν οἱ ἄνδρες μὲ σοβαρὲς πρόθεσεις.
Οἱ κῆποι αὐτοὶ ἦταν σὰν τὸν Ἄδωνι, μικρῆς διάρκειας ζωῆς καὶ στείροι [33] . Γιὰ τὸν Winkler οἱ κῆποι μὲ τὰ «ταχέως αὐξανόμενα καὶ ταχέως μαραζόμενα λάχανα» συμβόλιζαν τὸν περιθωριακὸ ρόλο ποὺ διαδραματίζουν οἱ ἄνδρες στὴν ἀναγέννηση (τόσο τῶν φυτῶν ὅσο καὶ τῶν ἀνθρώπων) [34] . Ἄλλες πιὸ εὐφάνταστες θεωρίες ἔχουν προταθεῖ ἐπίσης [35] .
[31] Οἱ κήποι τοῦ Ἀδώνιδος ἦταν ἐκτὸς ἐποχῆς ἐπειδὴ ἡ φύτευση γινόταν στὶς ἀρχὲς τοῦ καλοκαιριοῦ, ἐποχὴ ἀκατάλληλη γιὰ φύτευση καὶ κατάλληλη γιὰ συγκομιδή. Ἡ ἡμερομηνία γιὰ τὰ Ἀδώνια ἕχει συζητηθεῖ ἀρκετὰ ἀπὸ τοὺς σύγχρονους σχολαστικοὺς καὶ οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς τοποθετοῦν τὴν ἑορτὴ στὰ μέσα ἤ πρὸς τὸ τέλος τοῦ καλοκαιριοῦ. Οἱ ἀποδείξεις ὡστόσο μᾶς δεικνύουν ἀρχὲς Ιουνίου, αὐτὴ ἡ ἡμερομηνία εἶναι ἡ πιὸ πιθανὴ ἀπὸ ὅλες. Σύμφωνα μὲ τὸν Σουΐδα αὐτοὶ οἱ κήποι ἦταν παροιμιώδεις γιὰ πράγματα ποὺ ἦταν ἐπιφανειακὰ καὶ ἀνυπόστατα. [32] Frazer σελίδα 237,τοῦ ὁποίου ἡ ἐρμηνεία ἀποδώθηκε καὶ απὸ ἄλλους, L.Deudner γιὰ παράδειγμα σελ.221-222: «Ἡ ταχεία βλάστησις αὐτῶν τῶν φυτῶν ἐξασφαλίζει ὅτι στὴν ἐπομενη Ἀνοιξη ἡ θρεπτικὴ βλάστηση τῶν ἀγρῶν θὰ βλαστήσει μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ἀπὸ τὴν μήτρα τῆς Γαίας. Σύμφωνα μὲ τὸν Ζηνόβιο 1.49, μέσα σὲ αὐτοὺς τοὺς κήπους ρίχνονταν μεταλλικὰ ἐλατήρια , μιὰ κίνηση ὅπου ὁ Φρέϊζερ πίστευε ὅτι λειτουργοῦσε ὡς μιὰ γοητεία ποὺ θὰ ἐξασφάλιζε τὸν ἐπαρκῆ ἐφοδιασμὸ τῆς βροχῆς. [33] Σύμφωνα μὲ τὸν Detienne (117), οἱ κῆποι εἶναι μία γεωργικὴ ἀντιστροφή, ποὺ συμβολίζει τὴν «διαφθορὰ τοῦ γόνιμου σπόρου ποὺ εἶναι ἕνα χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ γάμου καὶ τῆς συζυγικῆς ζωῆς». Ἀκριβῶς ὅπως οἱ κῆποι Ἀδώνιδος καὶ τὰ χωράφια τῆς γεωργίας Δήμητρος (ἀγροὶ ποὺ φυτεύτηκαν ἀπὸ τοὺς ἄνδρες μὲ σοβαρὴ πρόθεση) ποὺ βρίσκονται σὲ διαμετρικὴ ἀντίθεση, ἔτσι καὶ ἡ ἑορτὴ τοῦ Ἀδώνιδος καὶ ἡ ἑορτὴ τῆς Δήμητρος (συγκεκριμένα, τὰ Θεσμοφόρια) βρίσκονται σὲ ἀντίθετους πόλους – τὸ δεύτερο, ἡ ἑορταστικὴ συγκέντρωση τῶν νόμιμων συζύγων πολιτῶν ἐκτελώντας κρατικές ἐπικοδομητικὲς τελετὲς (δηλαδὴ ἐξασφάλιση γονιμότητας τῶν φυτῶν, τῶν ζώων καὶ ἀνθρώπων), καὶ τὸ πρῶτο ἕνα γλέντι ἑταίρων καὶ τῶν ἀγαπημένων τους στὴν ἰδιωτικότητα τῶν σπιτιῶν τους μαζὶ μὲ τὸ κρασί, σαγηνευτικὰ ἀρώματα καὶ θυμιάματα. Ὁ Detienne ἀντλεῖ τὴν ἀντίληψή του στὸ ὅτι οἱ συμμετέχουσες στὰ Ἀδώνια περιορίζονταν σὲ πόρνες καὶ πόρνες ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ τέταρτου αἰώνα , ἐποχὴ τοῦ κωμικοῦ ποιητῆ Δίφιλου, ὁ ὁποῖος ἐντοπίζει μία τέτοια γιορτὴ σὲ ἕναν οἶκο ἀνοχῆς (ἀπόσπασμα . 49) καὶ τοῦ Ἀλκίφρωνος (4.14.8), ὁ ὁποῖος περιγράφει ἑταῖρες τοῦ τέταρτου αἰώνος γιὰ τὸν ἑορτασμὸ τῶν Ἀδωνίων. Γιὰ τὸ ἀπόσπασμα τοῦ Ἀλκίφρωνος, δεῖτε παρακάτω. Ἔτσι, τὸ βέβαιο εἶναι ὅτι οἱ ἐταῖρες καὶ οἱ πόρνες ποὺ συμμετεῖχαν ἑόρταζαν τὰ Ἀδώνια . Εἶναι ὅμως ἐξίσου βέβαιο ὅτι καὶ οἱ γυναῖκες πολίτες ἐπίσης τὰ ἑόρταζαν . [34] Ἐὰν οἱ κῆποι τοῦ Ἀδώνιδος ἔχουν νὰ κάνουν κάτι μὲ τὴ γεωργία καὶ τὴν ἀνθρώπινη ἀναγέννηση, θεωρητικοποιεῖ ὁ Winkler, σίγουρα τότε συμβολίζουν τὸν περιφερειακὸ ρόλο τῶν ἀνδρῶν. «Αὐτὸ ποὺ συμβολίζουν οἱ κῆποι (τοῦ Ἀδώνιδος) μὲ τὴν γρήγορη αὐξηση καὶ τὸν γρήγορο μαρασμὸ τῶν βλαστῶν τους εἶναι ὁ ὁριακὸς ἢ δευτερεύοντας ρόλος ποὺ διαδραματίζουν οἱ ἄνδρες στὴ γεωργία (τὴ γῆ) καὶ τῆς ἀνθρώπινης γονιμότητος (ἔναντι συζύγων καὶ μητέρων) Winkler (205) ὑποδηλώνει, ὅτι ἡ αὐξηση καὶ ὁ μαρασμὸς τῶν βλαστῶν εἶναι ἕνα εἶδος ἀστείου σχετικὰ μὲ τὴ σεξουαλικότητα τῶν ἀνδρῶν – ἕνα πράγμα ποὺ ἐξαφανίζεται τόσο ξαφνικά : «ὦ τὸν Ἄδωνιν !». «Καημένο μου μικρὸ πράγμα, δὲν εἶχες καμία δύναμη τελικά.» [35] Γιὰ παράδειγμα, ὁ Gerhard Baudy βλέπει στοὺς κήπους ὡς τελετουργικοὺς δοκιμαστικοὺς σπόρους-μία δοκιμὴ ἀπὸ τὸν καυτὸ ἥλιο γιὰ νὰ προβλέφθεῖ ἡ ἀπόδοσή τους γιὰ τὴ φύτευση τοῦ ἑπόμενου ἔτους. Ἀλλὰ αὐτὴ ἡ δοκιμὴ τῶν σπόρων ἦταν ἐπίσης συμβολική τῆς ἀνθρώπινης δοκιμασίας -συγκεκριμένα, μιᾶς εὐρείας ποικιλίας τελετουργικῶν μύησης ποὺ συνδέονται μὲ τὴν ἀποδοχὴ τῶν ἐφήβων στὸ σῶμα τῶν πολίτῶν.
Ὅλες αὐτὲς οἱ ἐνδιαφέρουσες θεωρίες ξεχωρίζουν, ἀλλὰ ἡ γνώμη μου εἶναι ὅτι ὁ ἀρχικὸς σκοπός στοὺς κήπους τοῦ Ἀδώνιδος εἶναι ἀνεπανόρθωτα ξεχασμένος καὶ ὁποιαδήποτε προσπάθεια νὰ ξετρυπώσουμε μία συμβολικὴ σημασία εἶναι χαμένη προσπάθεια [36]. Οἱ περισσότεροι σχολιαστές, γιὰ παράδειγμα, ἔχουν ὑποθέσει ὅτι αὐτοὶ οἱ κῆποι μεταφέρονταν στέγη, προκειμένου νὰ τοὺς ἐκθέσουν στὸν καυτὸ ἥλιο, ἔτσι θὰ μαραίνονταν καὶ θὰ πέθαιναν, συμβολίζοντας τὸν πρόωρο θάνατο τοῦ Ἀδώνιδος, ἕκοβαν τὴ νιότη του.
Οἱ ἑρμηνεῖες τους γιὰ τὸ συμβολικὸ χαρακτῆρα τῶν κήπων ἐξαρτῶνται ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὑπόθεση[37].
Ὅμως, δὲν ὑπάρχει καμία ἀπόδειξη γιὰ αὐτὸν τὸν ἰσχυρισμό. Καμμία ἀρχαία πηγὴ δὲν μᾶς λέει ὅτι οἱ γυναῖκες ποὺ ἑόρταζαν ἐκθέταν σκόπιμα τὰ φυτὰ στὸν ἥλιο μὲ τὴν πρόθεση νὰ τὰ καταστρέψουν [38] . Πιστεύω, ὡστόσο, ὅτι οἱ κῆποι εἶχαν μία συγκεκριμένη λειτουργία στὰ Ἀδώνια, ἔτσι ὅπως ἑορτάζονταν στὴν κλασικὴ Ἀθήνα καὶ ἔτσι ὅπως συνδέθηκαν μὲ τὸ θάνατο.
Προτείνω ὅτι ἦταν φορητὰ ,βολικά, ταφικὰ «φέρετρα» μὲ τὴ βάση τους γιὰ τὰ μικρὰ ὁμοιώματα τοῦ Ἀδώνιδος – καὶ ἐκαλλιεργοῦντο εἰδικὰ γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτό [39].
Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ κύρια πηγή μας γιὰ αὐτὰ τὰ ὁμοιώματα τοῦ Ἀδώνιδος εἶναι ὁ Πλούταρχος, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀρκετὰ μακριὰ ἀπὸ τὴν κλασικὴ περίοδο, δὲν βλέπω κανένα λόγο νὰ ἀμφισβιτήσω τὴν μαρτυρία του, ἡ ὁποία ἀντανακλᾶται καὶ στὴν περιγραφὴ τοῦ Θεόκριτου, ὅπου τὰ Ἀδώνια διεξάγονταν περίτεχνα, μὲ τὴν κρατικὴ ὑποστήριξη, τὸν τρίτο αἰώνα στὴν Ἀλεξάνδρεια (Εἰδύλ. 15) [40] , ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Ἀλκίφρωνος [41]καὶ στὸν Ἠσύχιο (Ἀδώνιδος κήποι). Σύμφωνα μὲ τὸν Πλούταρχο, οἱ γυναῖκες τῆς Ἀθήνας ἑόρταζαν τὰ Ἀδώνια τὴν παραμονὴ τῆς ἀναχώρησης τῆς Σικελικῆς ἐκστρατείας τὸ -415 : ― οὐκ ὀλίγους δὲ καὶ τὰ τῶν ἡμερῶν ἐν αἷς τὸν στόλον ἐξέπεμπον ὑπέθραττεν. Ἀδώνια γὰρ εἶχον αἱ γυναῖκες τότε, καὶ προὔκειτο πολλαχόθι τῆς πόλεως εἴδωλα, καὶ ταφαὶ περὶ αὐτὰ καὶ κοπετοὶ γυναικῶν ἦσαν, ὥστε τοὺς ἐν λόγῳ ποιουμένους τινὶ τὰ τοιαῦτα δυσχεραίνειν καὶ δεδιέναι περὶ τῆς παρασκευῆς ἐκείνης καὶ δυνάμεως, μὴ λαμπρότητα καὶ ἀκμὴν ἐπιφανεστάτην σχοῦσα ταχέως μαρανθῇ. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ ΝΙΚΙΑΣ 13,7 [42]
[36] Μᾶς λείπουν ἀρκετὰ ἀξιόπιστα ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα γιὰ τὴ χρήση αὐτῶν τῶν μικρῶν κήπων στὰ Ἀδώνια τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς, ἂν καὶ μερικοὶ σχολιαστὲς ἔχουν προτείνει ὅτι τὰ «εὐάρεστα φυτὰ» ποὺ ἀναφέρονται ἀπὸ τὸν Ἠσαΐα (17.10) μπορεῖ πράγματι νὰ εἶναι οἱ κήποι τοῦ Ἀδώνιδος. Δεῖτε Harken (1979) 107 καὶ 195 . 27. Ἀλλὰ ἀκόμα καὶ ἂν τέτοια στοιχεῖα ἦρθαν στὸ φῶς, θὰ ἀποκαλύψουν πολὺ λίγα σχετικὰ μὲ τὴν ἀθηναϊκὴ ἑορτὴ καὶ θεώρηση. Τὰ Ἀδώνια, μὲ τὶς διάφορες ἐρμηνείες καὶ τὶς πτυχὲς τους, διαχύθηκαν σὲ μία εὐρεία γεωγραφικὴ περιοχή ἡ ὁποία περιελάμβανε μία ποικιλία πολιτισμῶν. Ὅσοι ἦταν στὴ λήψη αὺτῶν τῶν πτυχῶν πρὸς τὸ τέλος αὐτῆς τῆς διάχυσης ἀναγκαστικὰ, δὲν μπόρεσαν νὰ υιοθετήσουν ὅλα τὰ στοιχεῖα τῆς ἑορτῆς, ἀλλὰ μόνον ἐκεῖνες τὶς πτυχὲς ποὺ ἤθελαν, δηλαδὴ ἐκεῖνα ποὺ εἶχαν ἀπήχηση μὲ τὶς δικές τους ἐμπειρίες καὶ ἦταν προσαρμόσιμες στὶς δικές τους συνθῆκες. Ἕνα παράδειγμα μίας πτυχῆς ἡ ὁποία δὲν τελέστηκε ποτὲ στὴν ἀθηναϊκὴ τελετουργία ἦταν ἡ πομπὴ , ἡ ὁποία ἦταν τόσο σημαντικὴ στὴν ἰδιωτικὴ λατρεία τῶν Κυπρίων ποὺ ζοῦσαν στὴν περιοχὴ τοῦ Πειραιᾶ, ἀλλὰ δὲν ἦταν ἐμφανὴς στὴν ἑορτὴ τῶν Ἀθηνῶν.Οἱ Ἀθηναῖες γλεντοῦσαν στὶς ταράτσες, ἀλλὰ ποτὲ δὲ ἔκαναν πομπὴ στοὺς δρόμους, ὅπως προφανῶς ἦταν αὐτὸ τὸ ἔθιμο στὴν Κύπρο. [37] Δεῖτε τὴ συζήτηση τοῦ Vernant xxii-xxiii. [38] Δεῖτε Reed 325 [39] Ὁ Reed 325 προσδίδει μία τέτοια πιθανότητα. [40] Τὸ ποίημα γράφηκε τὸ 270, μᾶς δίνει περιγραφὴ γιὰ τὰ Ἀδώνια ποὺ ἑορτάζονταν στὸ παλάτι τοῦ Πτολεμαίου ΙΙ, ὑπὸ τὸ βλέμμα δύο γυναικῶν ἀπὸ τὶς Συρακοῦσες. [41] Ὁ Ἀλκίφρων ἦταν ἀθηναίος συγγραφέας τοῦ 2ου αἰῶνος, τοῦ ὁποῖου τὰ συγγράμματα [42] Στὴ ζωὴ τοῦ Ἀλκιβιάδους , ὁ Πλούταρχος δίνει μία παρόλοια περιγραφὴ γιὰ τὰ Ἀδώνια τὸ -415 (18.3) : Ἀδωνίων γὰρ εἰς τὰς ἡμέρας ἐκείνας καθηκόντων εἴδωλα πολλαχοῦ νεκροῖς ἐκκομιζομένοις ὅμοια προὔκειντο ταῖς γυναιξί, καὶ ταφὰς ἐμιμοῦντο κοπτόμεναι, καὶ θρήνους ᾖδον. ἡ μέντοι τῶν Ἑρμῶν περικοπή, μιᾷ νυκτὶ τῶν πλείστων ἀκρωτηριασθέντων τὰ πρόσωπα, πολλοὺς καὶ τῶν περιφρονούντων τὰ τοιαῦτα διετάραξεν. ἐλέχθη μὲν οὖν ὅτι Κορίνθιοι διὰ τοὺς Συρακουσίους ἀποίκους ὄντας, ὡς ἐπισχέσεως ἐσομένης πρὸς τῶν οἰωνῶν ἢ μεταγνώσεως τοῦ πολέμου, ταῦτα δράσειαν.
Τὰ ὁμοιώματα τοῦ Ἀδώνιδος μέσα στὰ κηπευτικὰ φέρετρα τους παρεῖχαν τὸ ἐπίκεντρο γιὰ τὸ θρῆνο καὶ ὁ θρῆνος ἦταν ἡ οὐσία τοῦ ἑορτασμοῦ τῶν Ἀδωνίων. Αὐτὸ δὲν ἐξηγεῖ, ὡστόσο, γιατί τὰ Ἀδώνια ἧταν ἐλκυστικὰ στὶς Ἀθηναῖες, οὔτε γιατί οἱ ἀθηναίοι ἄνδρες ἦταν ἀνεκτικοὶ μὲ τὴν ἑορτὴ τους.
Γιατί οἱ γυναῖκες τῆς Ἀθήνας πῆραν τὴν πρωτοβουλία καὶ ἀγκάλιασαν ἕναν εἰσαγώμενο ἑορτασμὸ, τὸν ὁποίο οἱ ἄνδρες σύντροφοι τους τὸν ἀπέφευγαν καὶ ποτὲ δὲν τὸν ἐπέκτειναν σὲ ἐπίσημη ἀναγνώριση;
Γιὰ νὰ ἀπαντηθοῦν αὐτὰ τὰ ἐρωτήματα, ἀντὶ νὰ τεμαχίζουμε τὸ μύθο καὶ ν’ἀναζητοῦμε γιὰ τὴ συμβολικὴ σημασία σὲ τελετὲς καὶ ἀποδείξεις, θὰ ἦταν καλύτερα νὰ προσεγγίσουμε αὐτὴ τὴν ἑορτὴ ὁπως ἔκαναν οἱ συμμετέχουσες Ἀθηναίες.
Πρέπει νὰ τὸ δοῦμε σὲ ὅλο του τὸ πλαίσιο, μέσα ἀπὸ τὰ μάτια τῶν γυναικῶν τῆς Ἀθήνας.
Ἂν προσεγγίσουμε τὰ Ἀδώνια μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο, θὰ καταλήξουμε στὰ ἀκόλουθα συμπεράσματα: Οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες εἶχαν προσελκυστεῖ ἀπὸ τὰ Ἀδώνια ἐξ’αιτίας τοῦ κεντρικοῦ τους χαρακτηριστικοῦ, τὸν συλλογικὸ θρῆνο, εἶχε μία ἐγγενῆ ἀξία γιὰ αὐτὲς. Ὁ συλλογικὸς Θρῆνος ἦταν μιὰ οἰκεία καὶ ἄνετη δραστηριότητα, μία λογικὴ ἐπέκταση τοῦ παραδοσιακοῦ ρόλου τους στὰ ταφικά ἔθιμα τους. Ὅποια καὶ ἂν εἶναι ἡ ἡμερομηνία τοῦ πρώτου ἑορτασμοῦ στὴν Ἀθήνα ( τὸν ἕκτο (-)αἰῶνα (;) τὰ μέσα τοῦ πέμπτου (-) αἰῶνα (;) τὰ Ἀδώνια ἦταν ἡ εὐκαιρία ποὺ προσέφερε κοινό τελετουργικὸ πένθος, δηλαδὴ ἀπὸ κοινοῦ μὲ ἄλλες γυναῖκες. Περαιτέρω, τέτοιες εὐκαιρίες ἦταν ἰδιαίτερα εὐπρόσδεκτες στὴν μετὰ-Σόλωνος Ἀθήνα, ὅταν ὁ ρόλος τοῦ πένθους τῶν γυναικὼν ἦταν ὑπὸ σοβαρῶν καὶ νομοτυπικῶν περιορισμῶν. Στὰ τέλη τοῦ πέμπτου αἰώνα, κατὰ τὴ διάρκεια τῶν δεκαετιῶν τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου, ἡ ἀνάγκη γιὰ συμπληρωματικὲς συλλογικὲς εὐκαιρίες πένθους ἔγινε κρίσιμη. Κατὰ τὴ διάρκεια αὐτῆς τῆς περιόδου, τὰ Ἀδώνια μπορεῖ νὰ παρεῖχαν, ἐπίσης, στὶς Ἀθηναῖες γυναῖκες, μία μικρὴ πολιτικὴ φωνή. Τὴν ἴδια στιγμή τοὺς προσέφερε τὴν εὐκαιρία νὰ δημιουργήσουν μία ἠμι-αὐτόνομη κοινότητα, μία δικὴ τους ἐξωτερικὴ κοινότητα, χωρὶς νὰ ἔρχεται σὲ σύγκρουση μέ τὴν οἰκογένεια τους.
Ἂν πᾶμε λίγο πίσω στὶς ἀρχαῖες πηγές, ἡ εἰκόνα ποὺ προκύπτει εἶναι σχετικὰ ἁπλή:
Ὁ νεαρὸς ἐραστὴς τῆς Ἀφροδίτης ἔχει πεθάνει καὶ οἱ γυναῖκες μοιράζονταν τὴ θλίψη τῆς Ἀφροδίτης καὶ θρηνοῦσαν τὸν θάνατο τοῦ Ἀδώνιδος μὲ τελετουργικὸ θρῆνο. Ὁ θρῆνος εἶναι ἕνα σταθερὸ στοιχεῖο στὶς ἀρχαίες πηγὲς, ἀπὸ τὴ Σαπφὼ στὴ Λέσβο, στὸν Φερεκράτη καὶ τὸν Ἀριστοφάνη στὴν Ἀθήνα, καὶ τὸν Θεόκριτο στὴν Ἀλεξάνδρεια [43] :
Ὁ Θρῆνος ἦταν μία καθὼς πρέπει δραστηριότητα γιὰ τὶς γυναῖκες, αὐτὴ ἦταν ἡ ὑπηρεσία ποὺ ἐκτελοῦσαν γιὰ τὰ νεκρὰ μέλη τῆς οἰκογένειας.
Μία σύντομη ἀνασκόπηση τῶν παραδοσιακῶν ταφικῶν δραστηριοτήτων θὰ καταστήσει σαφῆ τὴν ὁμοιότητα μεταξὺ τῆς ἑορτῆς καὶ τῆς κηδείας. Οἱ ἄνδρες ὁδηγοῦνταν στὸ περιθώριο, ἐνῶ οἱ γυναῖκες ἐκτελοῦσαν τὸν ταφικὸ τους θρῆνο, ὁ θρῆνος ἦταν στοιχεῖο ἰδιαίτερης σημασίας τῆς γυναικείας δραστηριότητας. Οἱ γυναῖκες, μέσα στὰ ὅρια τοῦ σπιτιοῦ, χωριστὰ ἀπὸ τοὺς ἄνδρες, ἀλλὰ ὄχι ἀπαρατήρητες ἢ ἀνήκουστες ἀπὸ αὐτοὺς, προετοίμαζαν τὸ νεκρὸ σῶμα, τὴν«πρόθεσις», δηλαδὴ τὸν κατακείμενον ἐν κλίνη.
Θὰ τὸν ἔλουζαν, θὰ τὸν ἔχριζαν μὲ λάδι καὶ μύρο καὶ θὰ τὸν ἔντυναν, ἀμέσως μετὰ θὰ τὸν ξάπλωναν ἀξιοπρεπῶς στὴ κλίνη , τὴ βάση τοῦ φέρετρου του.
Ἐπίσης τὸν ἔχριζαν μὲ βότανα διασπορᾶς σὲ ὅλο τὸ σῶμα, τοποθετοῦσαν κλωναράκια ἀμπέλου, μυρτιὲς καὶ δάφνες κάτω ἀπὸ τὸ σῶμα ἢ κάτω ἀπὸ τὸ φέρετρο ἐπίσης τοποθετοῦσαν ἕνα στέμμα στὸ κεφάλι [44] . Ἡ «πρόθεσις», συχνὰ πυκνὰ ἀπεικονίζονταν στὴν ἀγγειογραφία, ἦταν ἡ ἀπαρχὴ γιὰ τὴν ἔναρξη τοῦ ἐπίσημου θρήνου – ἕνας συνδυασμὸς ἀπὸ μοιρολόγια καὶ αὐθόρμητους θρήνους ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς τοῦ ἐκλιπόντος, ποὺ μερικὲς φορὲς συμπληρώνονταν καὶ ἀπὸ ἐπαγγελματίες πενθοῦντες.
Ὁρισμένες παραδοσιακὲς συνήθειες συνόδευαν τούς θρήνους τῶν γυναικὼν καὶ τοὺς ὕμνους : Ἡ ἰκετευτικὴ ἀνύψωσις τῶν χεριῶν, ἡ ἐκρίζωση τῶν μαλλιῶν , τὸ γδάρσιμο τοῦ προσώπου, τὰ χτυπήματα στὰ στήθη.
Ὁ θρῆνος συνοδεύονταν ἀπὸ τὴ μουσικὴ (ποὺ παρέχονταν ἀπὸ ἕναν αὐλὸ) καὶ απὸ μία πομπευτικὴ κίνηση γύρω ἀπὸ τὸν ἐπιτάφιο.
Αὐτὴ ἡ κίνηση νὰ πρέπει νὰ ἔμοιαζε μὲ ἕνα χορό, μερικὲς φορὲς ἀργὸ, μερικὲς φορὲς ἑορταστικὸ καὶ μερικὲς φορὲς ἄγριο καὶ ἐκστατικό [45] . Ἡ πρόθεσις διηρκοῦσε μία ἡμέρα (καὶ μία νύχτα) καὶ ἀκολούθησε μία τελετουργικὴ πομπὴ στὸν τάφο (ἐκφορά),καὶ μὲ τοὺς δύο, τοὺς ἄνδρες καὶ τὶς πενθοῦντες γυναῖκες ποὺ συνόδευαν τὸ σῶμα. Κατὰ τὴν ταφὴ ὑπῆρχαν προσφορὲς καὶ ἀκόμη περισσότερος θρῆνος. Τὸ τελικὸ στάδιο ἦταν ἕνας καλὸς καθαρισμὸς τοῦ σπιτιοῦ καὶ μία ἑορτὴ μετὰ τὴν κηδεία, ποὺ μᾶλλον θὰ συνοδεύονταν ἀπὸ περισσότερη μουσικὴ καὶ χορό [46] .
[43] Γιὰ τὴν μεταγενέστερη μορφὴ τοῦ θρήνου δεῖτε τοῦ Βίωνος τὸν « Ἐπιταφιος Ἀδώνιδος», ποὺ περιλαμβάνει τὸν παθιασμένο θρῆνο τῆς Ἀφροδίτης τῆς ἴδιας. [44] Γιὰ περιγραφὴ περὶ τῆς Προθέσεως καὶ περὶ τῶν ἀρχαίων πηγῶν που κάνουν ἀναφορὰ δεῖτε Kurtz καὶ Boarman 103ff, Garland (1985)23-31 μαζὶ μὲ τὰ σχόλια, ἐπίσης τῆς Ἀλεξίου 4-6 καὶ τὶς σημειώσεις. [45] Ἀλεξίου 6,δεῖτε ἐπίσης Garland (1985) 30. [46] Ἄλεξίου 8-9 καὶ Kurtz καὶ Boardman 146.
Ἂν συγκρίνουμε τὶς δραστηριότητες τῶν γυναικῶν στὰ Ἀδώνια μὲ τὶς παραδοσιακὲς δραστηριότητες στὰ ταφικά ἔθιμα τους, ὅπως περιγράφονται παραπάνω, βλέπουμε ὅτι ἡ ἑορτὴ περιελάμβανε πολὺ λίγα ποὺ ἦταν νέα ἤ διαφορετικά. Ἡ ἑορτὴ, ὅπως στὴν κηδεία, πιθανὼν ἄρχιζε μὲ τὴν «πρόθεσις», δηλαδὴ τὴν τοποθέτηση τῶν ὁμοιώματων τοῦ Ἀδώνιδος στὰ κηπευτικὰ «φέρετρα», ποὺ γύρω τους οἱ γυναῖκες τραγουδοῦσαν θρήνους.
Ὁ θρῆνος συνοδεύονταν μὲ τὰ ἀπαραίτητα ἐθιμοτυπικὰ, δηλαδὴ , τὴν ὕψωση τῶν χεριῶν , τὰ χτυπήματα στὸ στῆθος ( ὅπως ἡ Ἀφροδίτη τῆς Σαπφοῦς κατευθύνει καὶ ἡ σύζυγος τοῦ Δημόστρατου ἐκτελεῖ) [47] .
Εἶναι δυνατόν, ἂν ὑπάρχουν ἐπαρκεῖς ἀποδείξεις, ὅτι ἡ ἑορτὴ περιελάμβανε ἐπίσης καὶ τὴν προσφορὰ φρούτων καὶ ἀρωματικῶν θυμιαμάτων [48] . Ὑπάρχουν ἄφθονα στοιχεῖα στὶς πηγὲς ἀπὸ μουσική, χορὸ καὶ γλέντι. Ὅλες αὐτὲς οἱ δραστηριότητες ἦταν κοινὲς καὶ γιὰ τὰ δύο, τὴν ἑορτὴ καὶ τὴν κηδεία.
Τέλος, ἡ ἐτήσια «ἐπιστροφὴ» τοῦ Ἀδώνιδος ἦταν σὰν τὶς ἐτήσιες ἀναμνηστικὲς τελετὲς γιὰ τὰ νεκρὰ μέλη τῆς οἰκογένειας.
Οἱ στέγες ὡς χῶρος ἑορτασμοῦ στὰ Ἀδώνια δὲν ἦταν μιὰ συνηθισμένη τοποθεσία γιὰ θρησκευτικὴ δραστηριότητα στὴν Ἑλλάδα, ἀλλὰ χρησιμοποιοῦνταν γιὰ τοὺς σκοποὺς αὐτοὺς στὴν Ἐγγὺς Ἀνατολή [49] , καὶ αὐτὸ τὸ χαρακτηριστικό τῆς ἑορτῆς διατηρήθηκε καὶ στὴν Ἀθήνα. Γιὰ τὶς Ἀθηναῖες γυναῖκες, οἱ κινήσεις τῶν ὁποίων ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι ἦταν περιορισμένες (ἰδιαίτερα τὴ νύχτα), ἡ ὀροφὴ ὑπηρετοῦσε ὡς προέκταση τοῦ σπιτιοῦ καὶ παρεῖχε μία ἄνετη καὶ ἀσφαλῆ (ἀπὸ τοῦ Ἀνδρὸς τὴν ἄποψη) θέση. Στὶς στέγες οἱ γυναῖκες ἦταν χωριστὰ ἀπὸ τοὺς ἄνδρες, ἀλλὰ ὄχι ἀπαρατήρητες ἢ ἀνήκουστες ἀπὸ αὐτούς, ὅπως ἀκριβῶς ἦταν στὴν πρόθεσις τῶν οἰκογενειακῶν κηδείων. Δὲν ὑπῆρχε ἀνάγκη νὰ μείνουν στὰ κρυφὰ καὶ ἀπαρατήρητες. Πράγματι, ὁ Μοσχίων τοῦ Μενάνδρου μᾶς λέει ὅτι ἦταν ἕνας θεατής. Ἀμφιβάλλω γιὰ τὸ ἂν ὑπῆρχαν κανονισμοὶ ποὺ νὰ ἀπαγορεύουν τοὺς ἄνδρες ἀπὸ τὴ συμμετοχὴ εἴτε στὰ Ἀδώνια εἴτε σὲ τελετουργικὸ θρῆνο στὴν πρόθεσις τοῦ ἀποθανόντος μέλους τῆς οἰκογένειας. Ἀλλὰ ὁ θρῆνος ἦταν παραδοσιακὰ γυναικεία ὑπόθεσις.
Ἔτσι συνέβαινε καὶ στὰ Ἀδώνια [50].
[47] Ὑπάρχει συγκεκριμένη λογοτεχνικὴ μαρτυρία τῶν γυναικῶν ποὺ χτυποῦσαν τὰ στήθη τους καὶ ἔσκιζαν τοὺς χιτῶνες τους στὰ Ἀδώνια. Ἐπιπλέον, ἡ σκηνὴ σὲ μία λήκυθο στὴν Καρλσρούη (. 278, μὲ ἡμερομηνία -390), ἡ ὁποία εἶναι σχεδὸν βέβαιο, ὅτι ἀπεικονίζει τὴν ἑορτὴ τῶν Ἀδωνίων, περιλαμβάνει δύο γυναῖκες πλαισιώνουν τὴν κεντρικὴ φιγούρα (μία γυναίκα ἤ τὴν Ἀφροδίτη, ἡ ὁποία ἀνεβαινει μία σκάλα μὲ μιὰ γλάστρα ὅπου μεγαλώνουν βλαστάρια φυτῶν) μὲ τὰ χέρια τους ὑψωμένα πάνω ἀπὸ τὰ κεφάλια τους. (Αὐτὴ εἶναι μία ἀπὸ τίς μόλις δύο ἀγγειογραφίες ποὺ ὁ EdwardΝδέχεται ὡς ἀπεικόνιση τῶν Ἀδωνίων.) [48] Στὴν περίλαμπρη κρατικὴ ἑορτὴ στὴν Ἀλεξάνδρεια περιλαμβάνονταν προσφορὲς φρούτων. Τὰ φροῦτα ὅλων των εἰδῶν εἶχαν τοποθετηθεῖ δίπλα στὸ ἀνάκλιντρο ὅπου ἦταν ξαπλωμένοι ὁ Ἄδωνις καὶ ἡ Ἀφροδίτη (Θεόκριτος, 15.112). Οἱ προσφορὲς θυμιαμάτων εἶναι ἀσυνήθιστες σὲ Ἀθηναϊκὴ ἑορτή. Ἀλλὰ τὸ μόνο ἀποδεικτικὸ στοιχεῖο θυμιαμάτων καὶ φρούτων ὡς προσφορὲς στὰ Ἀθηναϊκὰ Ἀδώνια εἶναι οἱ ἀγγειογραφίες τῶν ὁποίων οἱ ἑρμηνεῖες εἶναι ἀμφισβητούμενες. [49] Βλέπε, Ἱερεμίας 19.13:― Και τα σπίτια της Ιερουσαλήμ και οι οίκοι των βασιλέων Ιούδα, θα γίνουν όπως ο τόπος ο Διαπίπτων, ο Ταφέθ, το νεκροταφείον, εξ αιτίας των βδελυγμάτων, τα οποία ετελούντο εις όλας τας οικίας. Από τα δώματα των οικιών αυτών, επάνω εις τα ηλιακωτά, προσέφεραν θυσίαν θυμιάματος εις την στρατιάν των αστέρων του ουρανού και έχυσαν σπονδάς εις θεούς ξένους! Γιὰ μία σύγχρονη συζήτηση, βλ. Burkert (1985) 177 καθὼς καὶ σημειώσεις. [50] Τέτοιες παραδόσεις, ὡστόσο, ἦταν χαλαρὲς προφανῶς στὶς ἑορτὲς τῶν ἐταίρων, ὅπου οἱ ἄνδρες καὶ οἱ γυναῖκες ἀναμειγνύονταν ἐλεύθερα. Βλ. ἀνωτέρω, σημειώση. 33.
Οἱ κῆποι (ὑποκατάστατα γιὰ τὰ ταφικὰ φέρετρα) θυμίζουν τὰ φύλλα καὶ τὰ κλαδιὰ ποὺ κατὰ τὴν παράδοση τοποθετοῦνταν κάτω άπὸ τὸ σῶμα τοῦ θανόντος ἤ κάτω στὴ βάση τοῦ φέρετρου.
Μήπως λοιπὸν ὁ μύθος ἔχει κάποια ἐπίδραση ἐδῶ; Σύμφωνα μὲ τὸν Εὔβουλο (κωμικὸς ποιητής τοῦ (-) τετάρτου αἰῶνος), ἡ ἴδια ἡ Ἀφροδίτη τοποθέτησε τὸ σῶμα τοῦ νεκροῦ ἐραστῆ της πάνω σὲ μία κλίνη ἀπὸ Θρίδακες) [51]. Εἶναι πιθανὸ ὅτι ὅταν οἱ Ἀθηναῖες, τοποθετοῦσαν τὰ μικρὰ ὁμοιώματα τοῦ Ἀδώνιδος στοὺς μικροὺς κήπους τους, νὰ μιμοῦνταν τὴν Ἀφροδίτη . Ἀλλὰ μπορεῖ ἁπλὰ νὰ εἶχαν ἀποδεχθεῖ μία τέτοια πράξη ὡς ἐπιτύμβιο ἔθιμο, ὅπως συνηθίζονταν. Ἡ χρήση τοῦ μαρουλιοῦ δὲν εἶχε τίποτα νὰ κάνει μὲ ἀναφροδισιακὲς ἰδιότητες (ὅπως προτείνει ὁ Detienne). Μαρούλια καὶ παρόμοια φυτὰ χρησιμοποιοῦνταν στοὺς κήπους ἐπειδὴ βλαστοῦσαν γρήγορα, ἦταν εὐκολία νὰ τὰ προετοιμάσουν στὶς γλάστρες γιὰ τὴν ἑορτή. [52] Ὡστόσο, ἡ καταλληλότητα τῶν ἐν λόγω ἐφήμερων φυτῶν, ποὺ χρησιμοποιοῦνταν ὡς πένθιμη κλίνη γιὰ τὸν βραχύβιο Ἄδωνι δὲν εἶχε χαθεῖ ἀνάμμεσα στοὺς ἀρχαίους (καὶ σύγχρονους) σχολιαστὲς, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ τί νόμιζαν καὶ γιὰ ποιὸ σκοπὸ τά εἶχαν οἱ γυναῖκες.
Στὴ σύγχρονη Ἑλλάδα ὑπάρχει ἕνας ἐνδιαφέρων παραλληλισμός. Μία ἑορτὴ (Τὸ ἔθιμο τοῦ Ζαφείρη) γιορτάζεται στὸ χωριὸ τοῦ Ζαγορίου στὴν Ἤπειρο κατὰ τὴν ὁποία οἱ γυναῖκες μὲ τὰ παιδιὰ τους πηγαίνουν στὰ χωράφια, στὶς ἀρχὲς Μαΐου.
« Ἕνα ἀπὸ τὰ παιδιὰ , ἕνα ἀγόρι ξαπλώνει στὸ γρασίδι σὰν πεθαμένο, ἐνῶ τὰ κορίτσια τὸ ραίνουν μὲ λουλούδια καὶ τὸ θρηνοῦν μὲ ἕναν ἐκστατικὸ θρῆνο. . . .» [53]
Οἱ Ἀθηναῖες δὲν πήγαιναν στὰ χωράφια κατὰ τὴ διάρκεια ῶν Ἀδωνίων.
Ἔμεναν στὸ / στὰ σπίτια τους γιὰ νὰ δημιουργήσουν τὶς φορητὲς κλίνες ἀπὸ ταχυ-βλάσταρα γιὰ τὸ πτῶμα τοῦ «Ἀδώνιδος». Ἡ μέση Ἀθηναία, ὡς ἐκ τούτου, θὰ εἶχε προσελκυστεῖ ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἑορτὴ ἐπειδὴ σὲ αὐτὴ καθρεφτίζονταν τὰ παραδοσιακὰ ταφικά της ἔθιμα, τῆς ἔδινε τὴν εὐκαιρία νὰ ἐκτελέσει τὸ γνωστὸ θρῆνο μὲ τὴν συνοδεία καὶ τῶν ἄλλων γυναικῶν. Ἔτσι, στὴν ἁπλούστερη μορφὴ τους, τὰ Ἀδώνια παρεῖχαν μία πρόσθετη κοινωνικὴ διέξοδο γιὰ τὶς γυναῖκες, μία εὐκαιρία ὄχι μόνο γιὰ τὸ θρῆνο, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ γλέντι [54] . Ἀλλὰ τὰ Ἀδώνια εἶχαν πολὺ μεγαλύτερη σημασία γιὰ τὶς Ἀθηναῖες. Αὐτὴ ἡ ἑορτὴ ὄχι μόνο συμπληρώνε τὰ κανονικὰ θρησκευτικὰ τους ἔθιμα, ἀλλὰ ἐπίσης ὑπηρετοῦσε καὶ ὡς ὑποκατάστατο γιὰ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ – εἰδικὰ γιὰ ἐκείνα ποὺ εἶχαν ἀπαγορευθεῖ ἢ περιοριστεῖ ἀπὸ τὸ κράτος.
Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πρὸ-κλασσικῆς περιόδου ὁ θρῆνος στὶς κηδεῖες ἦταν ὑπὸ τὸν πλήρη ἔλεγχο τῶν γυναικῶν [55] .
Ὅμως, στὶς ἀρχὲς τοῦ ἕκτου (-) αἰῶνος, στὴν Ἀθήνα καὶ ἀλλοῦ, πέρασε μία νομοθεσία ποὺ περιόριζε τὴν τελετουργία στὴ κηδεία [56] .
[51] Εὔβουλος, Ἀπόσπασμα. 13 : ― Μὴ παρατίθει θριδακίνας, ὦ γύναι ἐπὶ τὴν τράπεζαν, ἤ σεαυτὴν αἰτιῶ. ἐν τῶ λαχάνῳ τούτῳ γάρ, ὡς ὁ λόγος, ποτέ τὸν Ἄδωνιν ἀποθανίντα πρὔθηκεν Κύπρις· ὥστε ἐστὶ νεκύων βρῶμα. Αυτὴ ἡ μυθικὴ «Πρόθεσις» πάνω στὸ μαρούλι ἀντανακλᾶται ἀπὸ τὸν Ἠσύχιο (Ἀδώνιδος κῆποι). Τὸ ερώτημα που τίθεται, φυσικά, εἶναι αν ὁ Εὔβουλος ἐπηρεάστηκε από τις ἑορταστικὲς πρακτικές τῆς ἐποχῆς του . [52] Άλλα φυτά: Μάραθο (Σούΐδας και Ἠσύχιος, Ἀδώνιδος κῆποι) Κριθάρι και σιτάρι (Σχόλιο σὲ Θεόκριτο 15.113). Όμως, καὶ άλλα φυτά μπορεί να εἶχαν χρησιμοποιηθεί-ό, τι ήταν βολικό. Ὁ Θεόφραστος μᾶς λέει τὸ Ἁβρότονον θὰ μποροῦσε νὰ καλλιεργηθεῖ σὲ γλάστρες μέσα στὸ καλοκαίρι, ὅπως στοὺς « κήπους τοῦ Ἄδωνιδος» (6.7.3). [53] Ἀλεξίου 80 (Τὸ ἔθιμο τοῦ Ζαφείρη) [54] Ἡ Eve Stehle πρότεινε ὅτι αὐτὴ ἡ ἑορτὴ εἶχε καὶ μιὰ ἐρωτικὴ χροιὰ ἀλλὰ κάτι τέτοιο δὲν ἕχει ἀποδειχθεῖ καὶ ἕχει ἀπορριφθεῖ ἀπὸ ὅλους τοὺς σοβαροὺς ἐρευνητὲς τῆς ἑορτῆς. [55] «Ἡ ἀνάδειξη τῶν γυναικῶν σὲ πένθιμους θρήνους μαρτυρεῖται ἀπὸ τὴν πανάρχαια ἐποχὴ, βάσει ἀρχαιολογικῶν εὐρημάτων, ἐπιγραφῶν, κειμένων» Ἀλεξίου 212 σημ. 107. [56] Ὑπάρχουνἐνδείξεις αὐτῆς τῆς περιοριστικῆς νομοθεσίας ἀπὸ τὶς ἀκόλουθες τοποθεσίες: Ἀθήνα (Σόλων, μετὰ-Σόλωνος ἐποχὴ – ἐνδεχομένως τοῦ Κλεισθένους καὶ τοῦ Δημητρίου Φαληρέως), Δελφοὶ (πέρ. τὸ -400 Λαβυαδᾶν Φρατρία), Γαμβρεῖον κοντὰ στὴν Περγάμο (3ος αἰώνας), Γορτυνα στὴν Κρήτη (πέρ. -600-525), Ἰουλὶς Κέας (2ο μισό του -5ου αἰώνα), Μυτιλήνη ( -650 – 570), Νίσυρος στὶς νότιες Σποράδες (-3ος αἰώνας), Σπάρτη (Λυκοῦργος), Συρακοῦσες (ἀπροσδιόριστη ἡμερομηνία ). Γιὰ μία λεπτομερῆ περιγραφὴ τῆς ἐν λόγω νομοθεσίας, βλ. Garland (1989) 1-15. Ὅπως ὁ Garland ἐπισημαίνει, «ἦταν χαρακτηριστικὸ … ὅλης τῆς νομοθεσίας περὶ τῶν ταφικῶν, ὅτι πολλὲς ἀπὸ τὶς διατάξεις αὐτὲς ἀπευθύνονταν κυρίως σὲ γυναῖκες» (4). Βλέπε ἐπίσης τὴ συζήτηση τῆς Ἀλεξίου 14-23, καὶ Holst-Warhaft 1992, 114-26. Ἡ Ἀλεξίου (21) ὑποδηλώνει ὅτι ἡ περιοριστικὴ νομοθεσία τοῦ Σόλωνος ἦταν μέρος μίας προσπάθειας νὰ ὑπονομεύσει τὶς ἀριστοκρατικὲς λατρεῖες τῶν διαφόρων ἀριστοκρατικῶν οἴκων. Οἱ γυναῖκες ἔγιναν στόχος, λόγω τοῦ ἐξέχοντος ρόλου τους στὴν λατρεία ἐν τοῦ οἴκου τους ποὺ τοὺς ἔδινε πρόσβαση σὲ συζητήσεις γιὰ τὰ περὶ τοῦ οἴκου περουσιῶν. «Ἂν ἡ οἰκογένεια, μὲ βάση τὸ πατρικὸ δίκαιο, ἔπρεπε νὰ καθιερωθεῖ ὡς ἡ βασικὴ μονάδα τῆς κοινωνίας, τότε ἡ δύναμη τῶν γυναικῶν στὶς θρησκευτικὲς καὶ οἰκογενειακὲς ὑποθέσεις θὰ πρέπει νὰ σταματήσει, καὶ θὰ πρέπει νὰ παίξουν ἕναν πιὸ δευτερεύοντα ρόλο στὶς κηδεῖες.»
Οἱ νόμοι τοῦ Σόλωνος, γιὰ παράδειγμα, ἦταν, σύμφωνα μὲ τὸν Πλούταρχο, σχεδιασμένοι νὰ ἀφαιρέσουν τὶς : ― «σκληρὲς καὶ βάρβαρες πρακτικὲς στὶς ὁποῖες … οἱ γυναῖκες εἶχαν ἐπιδοθεῖ συνήθως …» (Σόλων 12.5).
Οἱ γυναῖκες, ποὺ προηγουμένως εἶχαν κυριαρχήσει στὸ πένθος, τῶρα πλέον ἦταν περιορισμένες στὶς δραστηριότητές τους.
Ὁ Πλούταρχος μᾶς λέει ὅτι ὁ Σόλων ἀπαγόρευσε τόσο τὸ τραγούδι ἀπὸ τὰ μοιρολόγια ὅσο καὶ τοὺς θρήνους γιὰ τοὺς πάντες, ἐκτὸς αὐτοῦ ποὺ μόλις εἶχε πεθάνει (Σόλων 21).
Ὁ Δημοσθένης ἀναφέρει ὅτι ὁ ἀριθμὸς τῶν γυναικῶν ποὺ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ παρακολουθήσουν τὴν πρόθεσις καὶ τὴν ἐκφορὰ ἦταν σημαντικὰ μειωμένος.
Ἡ συμμετοχὴ περιοριζόταν σὲ γυναῖκες ποὺ βρίσκονταν ἐντός τοῦ βαθμοῦ τῆς δεύτερης ξαδέλφης ἢ ἦταν ἡλικίας ἄνω τῶν ἑξήντα ἐτῶν ,ἐπίσης, κατὰ τὴν ἐκφορᾶ τοῦ νεκροῦ οἱ γυναῖκες τοποθετήθηκαν μία θέση πίσω ἀπὸ τοὺς ἄνδρες (43.62). Ἡ Νομοθεσία ἀπὸ τὴν Ἰουλίδα, στὸ νησὶ τῆς Κέας, ἀπαγόρευε τὸ θρῆνο κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἐκφορᾶς. Τὸ σῶμα ἔπρεπε νὰ μεταφέρεται καλυμμένο καὶ σιωπηλά.
Ἡ Κέα εἶχε στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὴν Ἀθήνα καὶ δεδομένου ὅτι αὐτὴ ἡ νομοθεσία εἶναι παρόμοια μὲ τοῦ Σόλωνος καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα, φαίνεται πιθανὸ ὅτι καὶ οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες ἦταν ἐπίσης περιορισμένες στὸ θρῆνο κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἐκφορᾶς [57]. Ὁ Σόλων μπορεῖ ἐπίσης νὰ εἶχε νομοθετήσει καὶ ἄλλα ὅρια γιὰ τὸ πένθος τῶν γυναικῶν ἐξαλείφοντας (ἢ περιορίζοντας) τὶς παραδοσιακὲς ἐτήσιες τελετὲς πένθους γιὰ τὰ μέλη τῆς οἰκογένειας τὶς ὁποίες ἀντικατέστησε μὲ μία κρατικὴ ἑπιχορηγούμενη ἑορτὴ, τὰ Γενέσια [58].
Στὴν περίπτωση τῆς δημόσιας ταφῆς, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πέμπτου (-) αἰῶνος ὑπῆρξε μία σταδιακὴ μείωση τοῦ ἐπίσημου ταφικοῦ θρήνου καὶ ἄρχισε μία αὐξανόμενη χρήση τῶνἘπιτάφιων Λόγων, δηλαδὴ οἱ δημόσιοι ἐπικήδειοι ποὺ ὑμνοῦσαν τὸ νεκρό. Τὸ Ἐγκώμιο ἀντικατέστησε τὸν Θρῆνο [59].
Εἶναι μία ἐνδιαφέρουσα σύμπτωση ὅτι ἡ πρώτη γραπτὴ μαρτυρία γιὰ τὰ Ἀδώνια πέφτει σχεδὸν τὴν ἴδια στιγμὴ τῆς ἐποχῆς τοῦ ἐπικήδειου λόγου τοῦ Περικλέους γιὰ τοὺς νεκρούς του πρώτου ἔτους τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου (-430). Ὁ Περικλῆς δὲν θρηνεῖ τοὺς νεκρούς. Ἀντ’αὐτοῦ ἐπαινεῖ τὴν ἀνδρεία τους, καὶ ἐπαινεῖ τὴν πόλη γιὰ λογαριασμὸ αὐτῶν ποὺ θυσίασαν τὴ ζωὴ τους (Θούκ. 2,34 – 46) [60] .
Ὁ ρόλος τῶν γυναικῶν στὶς δημόσιες κηδεῖες ἦταν αὐστηρὰ περιορισμένος. Μόνο οἱ συγγενεῖς γίνονταν δεκτές καὶ στὴ συνέχεια μόνο στὸ τόπο ταφῆς. Ὁ Περικλῆς ὅμως ἔχει κάποια συμβουλὴ γὶ ‘αὐτούς: ― Προσπαθῆστε νὰ μὴν εἶστε κατώτερες ἀπὸ τὴν φύση σας (ἀκόμα κι ἂν εἶναι ἐγγενῶς ἀδύναμη ἀπὸ ἐκείνη τοῦ ἀρσενικοῦ) Συμπεριφερθεῖτε μὲ εὐπρέπεια κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ περιορισμένου χρόνου τοῦ πένθου σας, καὶ στὴ συνέχεια νὰ ἀποχωρίσετε στὸ σπίτι. (Θούκ. 2.45 ). Ἔτσι, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πέμπτου (-) αἰῶνος, οἱ γυναῖκες, οἱ ὁποῖες εἶχαν κυριαρχήσει παραδοσιακὰ τὶς τελετουργίες τοῦ θανάτου, περιθωριοποιήθηκαν στὶς δημόσιες ταφές, καὶ περιορίστηκαν σὲ ἕνα περιφερειακὸ ρόλο, οἱ θρῆνοι τους πλέον ἦταν σιωπηλοί. Ἡ Ἐξύμνηση τοῦ κράτους ἀντικατέστησε τὸν θρῆνο γιὰ τοὺς συγγενεῖς [61] .
[57] Ἀλεξίου 15. Ὁ κώδικας τοῦ Δελφικοῦ νόμου περιελάμβανε αὐτὸν τὸν περιορισμό. [58] ‘Ἀλεξίου, Jacoby 65-75 [59] Δεῖτε Loraux 44-50 [60] Προφανῶςοἱ ἄντρες στὸ ἀκροατήριο, οἱ ἐνεργοὶ συμμετέχοντες στὴν πολιτικὴ διαδικασία, ἦταν πιὸ εὔκολο νὰ πείσθοῦν ἀπὸ τὶς γυναῖκες. «Ἡ Ἀθηναϊκὴ πόλη, ἡ ὁποία εὶχε ἐκδημοκρατισμένη στρατιωτικὴ δραστηριότητα, ἀνοίχτὴ σὲ κάθε πολίτη», (Loraux 24). [61] Ὁ Bennett και ὁ Tyrrell (456) δείχνουν ὅτι ἡ ἔνταση ποὺ προέκυψε ἀπὸ τὴν εἰσβολὴ τοῦ κράτους στὰ παραδοσιακὰ ταφικὰ ἔθιμα τῶν γυναικῶν ἐμφανίστηκε στὴν Ἀντιγόνη τοῦ Σοφοκλέους. Όταν ὁ Κρέων εμπόδισε τὶς συγγενεῖς τοῦ Πολυνείκη νὰ θάψουν τὸ σῶμα του, ἐκτελοῦσε : «ὅχι περισσότερο από ό, τι οι ίδιοι οι Αθηναίοι ἐκτελοῦσαν από την εποχή τοῦ Σόλωνος, δηλαδὴ προσπάθησε νὰ ἐπιβάλει τὴ νομοθεσία, τὴν περιορισμένη συμμετοχὴ τῶν γυναικὼν στὶς ταφὲς» -τόσο τῶν ἰδιωτικῶν ὅσο καὶ δημόσιων. Δεῖτε ἐπίσης Ἀλεξίου 212 σήμ.. 109: «… Κάποιος μπορεῖ ἐπίσης νὰ ἀντιληφθεῖ ὅτι τόσο ἡ Ἀντιγόνη ὅσο καὶ ἡ Ἠλέκτρα κάνουν ἔκκληση πρὸς τὶς γυναῖκες τῶν ἄλλων πόλεων γιὰ τὴ δικαιοσύνη στοὺς νεκρούς τους. Σοφοκλέους Ἀντιγόνη 694 – 98, Ἠλέκτρα 954, 1090»
Ὁ Πόλεμος ἦταν ἐνδημικὸς στὴν ἑλληνικὴ κοινωνία κατὰ τὴν κλασικὴ περίοδο, ὡς ἐκ τούτου, υπῆρχαν ἀρκετοὶ θάνατοι ἀπὸ τὶς μάχες, ἀρκετὴ θλίψη καὶ τὸ πένθος. Ἀλλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἴδιας περιόδου ἡ Πολιτεία περιόρισε τὶς ἰδιωτικὲς τελετὲς καὶ εισήγαγε τὴν ἰδιοποίηση τῶν δημόσιων κηδειῶν.
Στὰ τέλη τοῦ πέμπτου (-) αἰῶνος ὁ Πελοποννησιακὸς Πόλεμος κυριαρχοῦσε στὰ πάντα.
Χρόνο μὲ τὸ χρόνο οἱ γυναῖκες ἀπλῶς παρακολουθοῦσαν, ἀναγκαστικὰ περιορισμένες, καθὼς ὁ πόλεμος μὲ τὴ Σπάρτη συνεχίζονταν.
Χρόνο μὲ τὸ χρόνο ἀναγκάζονταν νὰ θρηνοῦν στὴ σιωπή.
Σὲ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ πλαίσιο πρέπει νὰ τοποθετήσουμε τὴν ὁμιλία τοῦ Προβούλου στὴ Λυσιστράτη.
Ὁ Ἀριστοφάνης ἔχει ἐνορχηστρώσει τὴ σκηνὴ ἀρκετὰ προσεκτικά. Εἶναι τὸ ἔτος -415.
Ὅταν ὁ Δημόστρατος πρότεινε νὰ στείλει στρατεύματα στὴ Σικελία, αὐτοὶ ποὺ δὲν εἶχαν πολιτικὴ φωνὴ (οἱ γυναῖκες) στὶς κοντινὰ στέγες ὕψωσαν τὶς φωνὲς τους σὲ θρήνους γιὰ τὸν Ἄδωνι.
Δὲν ἔχει σημασία ἐὰν τὰ Ἀδώνια πραγματοποιοῦταν πραγματικὰ τὴν ἴδια στιγμὴ τῆς συνέλευσης τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου ποὺ ἀποφάσιζε.
Ὁ Ἀριστοφάνης δὲν ἀσχολήθηκε ποτὲ μὲ τὶς ἱστορικὲς ἀκρίβειες [62]. Οἱ πενθοῦσες γυναῖκες δὲν θρηνοῦσαν μόνο γιὰ τὸν Ἄδωνι, θρηνοῦσαν καὶ γιὰ τοὺς δικοὺς τους καὶ ὄχι μόνο γιὰ ἐκείνους ποὺ εἶχαν ἤδη σκοτωθεῖ ἀλλὰ καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ θὰ ἔχαναν τὴν ζωὴ τους , τοὺς θάνατους ποὺ θὰ ἔρχονταν.
Εἶχαν πένθος ἐκ τῶν προτέρων, ὁ Ἀριστοφάνης καὶ τὸ κοινό του, τὸ -411, ἤδη γνώριζαν ὅτι θὰ πέθαιναν χιλιάδες στὴ Σικελία.
Στὰ Ἀδώνια, οἱ γυναῖκες ἔβρισκαν τὴν εὐκαιρία νὰ δώσουν ἕνα διέξοδο στὴν ἀνάγκη τους γιὰ νὰ πενθήσουν. Αὐτὴ ἦταν ἡ ἕλξη τους πρὸς τὴν ἑορτὴ καὶ ὁ λόγος γιὰ τὴ δημοτικότητά της.
Κατὰ τὸ ἔθιμο, μία γυναίκα ποὺ λάμβανε μέρος σὲ μία πρόθεσις ἕνος μέλους τῆς οἰκογένειας, μποροῦσε νὰ ξεκινήσει τὸ θρῆνο της γιὰ τὸν θανόντα θρηνώντας πρῶτα τὰ δικά της δεινά.
Μιὰ τέτοια ἀνησυχία, γιὰ τὰ προσωπικὰ δεινὰ κάποιου, φαίνεται ὅτι ἦταν ἕνα σταθερὸ στοιχεῖο στὸν τελετουργικὸ θρῆνο στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων. Γιὰ παράδειγμα, ὁ Ὅμηρος μᾶς λέει ὅτι ὁ θρῆνος τῆς Ἀνδρομάχης γιὰ τὸν Ἕκτορα ξεκίνησε ἀπὸ μία περιγραφὴ τῆς δικῆς της δυσάρεστης κατάστασης (Ἰλιάδα Ω στ.725-45). Ὁμοίως, στὴ σύγχρονη Ἑλλάδα, οἱ γυναῖκες ποὺ ἐκτελοῦν τὸ μοιρολόι τους, εἶναι συχνὰ κατὰ κύριο λόγο «ἀπασχολημένες θρηνώντας τὴ δική τους μοίρα.» [63] Σίγουρα αὐτὸ ἴσχυε καὶ στὰ Ἀθηναϊκὰ Ἀδώνια. [64] Τόσο ἡ πρόθεσις τοῦ νεκροῦ ὅσο καὶ τὰ Ἀδώνια, ἦταν φορὲς ποὺ οἱ γυναῖκες μποροῦσαν νὰ μοιραστοῦν τὶς λύπες τους μὲ ἄλλες γυναῖκες. Ὑπάρχει ἄνεση, ἀκόμη καὶ ἱκανοποίηση στὸ κοινὸ πένθος. Λειτουργεῖ ὡς κάθαρση γιὰ ὅλους ὅσους παίρνουν μέρος σὲ αὐτὸ [65].
Ὁ Ἄδωνις, στὴ συνέχεια, γίνεται, στὴν πραγματικότητα, ἕνα ὑποκατάστατο γιὰ ἕναν σύζυγο, γιό, καὶ ἀδελφό.
Κατὰ τὰ τέλη τοῦ πέμπτου (-) αἰώνα οἱ γυναῖκες εἶχαν μία αὐξημένη ἀνάγκη γιὰ ἕνα τέτοιο «ὑποκατάστατο πένθος.»
Μὲ αὐτὸ κατὰ νοῦ λοιπὸν, μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι ἁπλῶς μιὰ σύμπτωση στὶς πηγές μας ἡ διατήρηση ἀρκετῶν ἀναφορῶν γιὰ τὰ Ἀδώνια στὴν Ἀθήνα κατὰ τὸ τελευταῖο τρίτο του πέμπτου αἰῶνος.
Σχεδὸν κάθε γυναίκα στὴν Ἀθήνα θὰ εἶχε ἀγγιχτεῖ ἀπὸ τὴν μακροχρόνια μάστιγά τοῦ πολέμου μεταξὺ Ἀθήνας καὶ Σπάρτης (καὶ τῶν συνοδευτικῶν ἐπιδημιῶν του).
Ἐν ὄψει τῶν νομοθετικῶν περιορισμῶν στὶς παραδοσιακὲς ταφικὲς τελετουργίες καὶ τὸν περιορισμὸ ποὺ ἐπιβλήθηκε ἀπὸ τὸ κράτος στὸ θρῆνο γιὰ τὰ θύματα τοῦ πολέμου, δὲν εἶναι καθόλου περίεργο ὅτι οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες καλοδέχτηκαν τὴν εὐκαιρία νὰ πενθήσουν στὰ Ἀδώνια, προκαλώντας ἕτσι ἕνα μεγάλο κύμα στὴ δημοτικότητά του.
Ἀλλὰ ἡ εὐκαιρία γιὰ τὸ πένθος δὲν ἦταν τὸ μοναδικὸ στοιχεῖο ποὺ πρόσφεραν τὰ Ἀδώνια γιὰ τὶς συμμετέχουσες.
Γιὰ τὶς γυναῖκες τῆς Ἀθήνας τὰ Ἀδώνια ἦταν μία εὐκαιρία γιὰ συνεργασία μὲ ἄλλες γυναῖκες, χωριστὰ ἀπὸ τοὺς ἄνδρες καὶ χωρὶς ἐπίβλεψη ἀπὸ τοὺς ἄνδρες. Ἦταν ἕνας χῶρος γιὰ καθαρὰ γυναικείους λόγους. Μερικὲς φορές, ἴσως, «ἡ ἀκολασία τῶν γυναικῶν ἔλαμψε», ὅπως ὑπονοοῦσε ὁ Ἀριστοφάνης.
Νομίζω ὅτι εἴμαστε σὲ θέση νὰ ἑρμηνεύσουμε αὐτὴ τὴν «ἀκολασία», ποὺ ἦταν τόσο δυσάρεστη πάνω στὸν Πρόβουλο, ὡς μία ἐμβρυακὴ πολιτικὴ φωνὴ, μία μικρὴ ἔκφραση δυσαρέσκειας γιὰ ἐκείνους ποὺ κάνουν τὶς πολιτικὲς / στρατιωτικὲς ἀποφάσεις.
Μὲ ἄλλα λόγια, οἱ γυναῖκες, μὲ τὴν ἀξιοποίηση τοῦ παραδοσιακοῦ τους ρόλου ὡς θρηνήτριες τῆς κοινωνίας, εἶχαν ἀνακαλύψει ἕνα μέσο μὲ τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσαν νὰ κάνουν ἕνα πολιτικὸ σχόλιο.
Σίγουρα, θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἑρμηνεύσει τὸν στίχο τοῦ Ἀριστοφάνους μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο καὶ ἴσως καὶ ἡ περιγραφὴ τοῦ Πλουτάρχου γιὰ τὴν ἐπικείμενη ἀναχώρηση τῆς δυσοίωνης Σικελικῆς ἐκστρατείας μὲ τὴ συνοδεία τῶν πένθιμων θρῆνων τῶν Ἀδωνίων [66].
Τὸ ἐρώτημα παραμένει, ἐὰν οἱ Ἀθηναῖοι ἄνδρες ἔβρισκαν τὰ Ἀδώνια θορυβῶδη καὶ ἐνοχλητικὰ γιατί τὰ ἀνέχονταν ;
Μποροῦσαν νὰ τὰ ἀνεκτοῦν διότι, πρῶτα ἂπ ‘ὅλα, ἀναγνώρισαν (ὅπως ἀκριβῶς καὶ οἱ γυναῖκες) ὅτι ἡ οὐσία τῆς ἑορτῆς ἦταν ὁ θρῆνος καὶ ὅτι αὐτὸ ἦταν παραδοσιακὰ γυναικεῖα ἔδαφος (παρὰ τοὺς περιορισμοὺς τοῦ κράτους).
Ὡς ἐκ τούτου, θὰ ἦταν ἀπρόθυμοι νὰ ἀρνηθοῦν στὶς γυναῖκες αὐτὸ τὸ ρόλο σὲ ἕνα θρησκευτικὸ περιβάλλον.
Δεδομένου ὅτι οἱ ὁμάδες τῶν γυναικὼν ἦταν μικρές, καὶ οἱ δραστηριότητές τους περιορίζονται στὸ ἀσφαλὲς περιβάλλον τοῦ σπιτιοῦ, οἱ ἄνδρες εἶδαν τὴν ἑορτὴ ὡς ἀκίνδυνη, ἐνοχλητικὴ ἴσως, ἀλλὰ ἐντελῶς ἀβλαβής [67].
Παρόλα αὐτὰ, οἱ Ἀθηναῖες ἦταν σὲ θέση νὰ δημιουργήσουν ἕνα μικρὸ χῶρο θρησκευτικῆς αὐτονομίας, ἀπαλλαγμένες ἀπὸ ἐξωτερικοὺς ἐλέγχους. Στὰ τέλη τοῦ πέμπτου (-) αἰώνα, ἡ αὐτονομία αὐτή ἤδη εἶχε ἑδραιωθεῖ, μποροῦσε νὰ προσφέρει ἕνα τόπο συζήτησης στὸν ὁποῖο μποροῦσαν νὰ ἐκφράζουν τὴν ἀντίθεσή τους στὴν τρέχουσα νοοτροπία τοῦ κράτους γιὰ τὸν πολέμο.
Μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ οἱ ἄλλες ἱστορικὰ καταπιεσμένες ὁμάδες εἶχαν ἀνακαλύψει στὴ θρησκεία ἕνα βιώσιμο ὄχημα γιὰ τὴ δημιουργία τῆς δικῆς τους αὐτόνομης κοινότητας, καὶ εἶχαν συνδυάσει μὲ ἐπιτυχία στὴν πραγματικότητα, καταλύματα γιὰ τὴν ἀντίσταση στὴν ἐξουσία.
Δύο παραδείγματα ἀπὸ μία πιὸ σύγχρονη ἐποχή, θὰ βοηθήσουν νὰ ἐπεξηγήσω αὐτὸ τὸ σημεῖο.
Στὰ τέλη τοῦ δέκατου ὄγδοου καὶ δέκατου ἔνατου αἰώνα οἱ γυναῖκες στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, ἂν καὶ ὄχι τόσο στερημένες στὸν ἔλεγχο τῆς ζωῆς τους ὅπως οἱ Ἀθηναῖες, ὡστόσο ζοῦσαν τὶς ζωὲς μέσα σὲ αὐστηροὺς περιορισμοὺς, πολιτικά καὶ κοινωνικά. Ἀκριβῶς ὅπως, περίπου ,καὶ στὴν Ἀθήνα, οἱ σχέσεις τους μὲ τοὺς ἄνδρες, τόσο ἐντὸς ὅσο καὶ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ σπίτι, ἦταν αὐστηρὰ ἱεραρχικές. Ἀλλά, ὅπως ἀκριβῶς καὶ στὴν Ἀθήνα, ἡ θρησκεία τοὺς παρεῖχε μιὰ ὁδὸ στὴν ὁποία οἱ γυναῖκες θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπεκτείνουν λίγο τὰ ὅρια περιορισμοῦ τῆς ζωῆς τους.
Οἱ θρησκευτικὲς ὀργανώσεις ἀποτελοῦνταν ἀποκλειστικὰ ἀπὸ γυναῖκες καὶ θεωροῦνταν μία ἐπιθυμητὴ καὶ ἀσφαλῆ διέξοδο ἀπὸ τοὺς ἄνδρες, μία ὑποστηρικτικὴ κοινότητα ἴσων πρὸς ἴσων, ἀποτελούμενη ἀπὸ τὶς γυναῖκες.
Οἱ κληρικοὶ καὶ οἱ σύζυγοι τοῦ δέκατου ἔνατου αἰῶνος εἶδαν τὴ θρησκεία ὡς μία εἰδικὴ δικαιοδοσία τῶν γυναικῶν, ἡ ιδιοσυγκρασία τους τοὺς κατήυθυνε φυσικὰ μὲ θρησκευτικὴ εὐλάβεια. Ἀλλὰ γιὰ αὐτὲς τὶς γυναῖκες αὐτὲς οἱ θρησκευτικὲς ἑνώσεις παρεῖχαν ἕνα χῶρο γιὰ τοὺς γυναικείους λόγους, γιὰ τὸ σχηματισμὸ τῶν φιλίων μεταξὺ γυναικῶν καί μερικὲς φορές, μία βάση γιὰ τὴν κοινωνικὴ μεταρρύθμιση.
Σύμφωνα μὲ τὰ λόγια της Nancy Cott,
― «Οἱ θρησκευτικὲς ἐθελοντικὲς ὀργανώσεις προσέφεραν στὶς γυναῖκες μία κοινότητα συνομηλίκων ἔξω ἀπὸ τὴν οἰκογένεια, χωρὶς νὰ παραβιάζουν τὴ ἔννοια τῆς οἰκογένειας.» [68]
[62] Γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Πλούταρχο (βλέπε παραπάνω) ὅτι οἱ γυναῖκες τῆς Ἀθήνας γιόρταζαν τὰ Ἀδώνια λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν προβλεπόμενη ἡμερομηνία ἐπιβίβασης στὰ πλοῖα, ἡ ὁποία θὰ ἦταν τουλάχιστον ἀρκετοὺς μῆνες μετὰ τὴ συνεδρίαση τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου. (Ἡ πραγματικὴ ἐπιβίβαση, ὡστόσο, καθυστέρησε λόγω τοῦ ἀκρωτηριασμοῦ τῶν Ἐρμαϊκῶν στήλων καὶ τῆς ἔρευνας ποὺ ἀκολούθησε.) [63] Γιὰ συζήτηση πάνω στὴ κατασκευὴ τοῦ ἀρχαίου καὶ τοῦ σύγχρονου θρήνου στὴ Ἑλλάδα, δεῖτε Ἀλεξίου 40-74 . [64] Στὴν Ἀθήνα ἐκείνης τῆς ἐποχῆς οἱ συνθῆκες τῆς οἰκονομικῆς καὶ τῆς κοινωνικῆς κατάστασης μιᾶς γυναικὸς μποροῦσαν νὰ ἀλλάξουν δραστικὰ μετὰ τὸ θάνατο τοῦ συζύγου της, τοῦ πατέρα ἢ τοῦ κηδεμόνα της. [65] Ένα ωραίο παράδειγμα πάνω σ’αυτό ἀπὸ τὸν προ-κλασικὸ κόσμο , ἦταν όταν οι άνδρες είχαν προφανώς τη δυνατότητα να εμφανίσουν τη θλίψη πιο ανοιχτά , είναι η σκηνή από την Ιλιάδα όπου ο Πρίαμος και ο Αχιλλέας μοιράζονται τις λύπες τους και θρηνούν ὁ ένας μαζὶ με τον άλλο (24,275 – 551). Είναι προφανές, ότι το τελετουργικό δημιουργεί ένα δεσμό μεταξύ των συμμετεχόντων, ενισχύει την αλληλεγγύη, ενισχύει το ηθικό και αποτελεί μια σύνδεση με τους προγόνους [66] Ἡ Eva Keuls (24-25, 391), παίρνει μία πιὸ ριζοσπαστικὴ στάση, βλέποντας τὰ Ἀδώνια ὡς ἐξέγερση ἐνάντια στὴν ἀνδρικὴ ἐξουσία. Ὑπέθεσε μάλιστα ὅτι, ἐπειδὴ τὰ Ἀδώνια ἔδωσαν στὶς γυναῖκες τὴν ἀσυνήθιστη εὐκαιρία νὰ περιπλανώνται στὴ πόλη τὸ βράδυ, ἕτσι εἶναι οἱ βασικοὶ ὕποπτοι γιὰ ἀκρωτηριασμὸ τῶν Ἐρμαϊκῶν στηλῶν τὸ -415. Αὐτὸ δὲν φαίνεται ὅμως πιθανό. Οἱ γυναῖκες δὲν ἐπαναστατοῦσαν, ἐξέφραζαν τὴν ἀντίθεση τους σὲ ἕναν ἐνοχλητικό, ἀλλὰ ὄχι ἀπειλητικὸ τρόπο. Οὔτε ἦταν αὐτοὶ ποὺ περιφέρονταν γύρω ἀπὸ τὴν πόλη. Ἑόρταζαν μέσα στὶς γειτονιές τους καὶ στὶς στέγες τῶν σπιτιῶν τους. [67] Εἶναι πιθανὸ ὅτι τὰ Ἀδώνια διεισδύσαν στὴν Ἀθήνα σταδιακὰ-κατὰ πάσα πιθανότητα στὰ τέλη τοῦ -6ου αἰώνα, ἀρχὲς -5ου. Ἐὰν εἶχαν εἰσαχθεῖ στὰ τέλη τοῦ 5ου αἰώνα, μὲ ὅσες φανφάρες καὶ ἄν εἶχαν, ὅπως ἡ λατρεία τῆς Βένδιδος, τότε ἴσως ἡ ἀθηναϊκὴ ἀντίδραση νὰ ἦταν πολὺ διαφορετική. Τὸ κράτος-δηλαδὴ οἱ ἄνδρες τῶν Ἀθηνῶν θὰ εἶχαν ἐπιμείνει γιὰ τὴν ἐποπτεία τους. Γιὰ περαιτέρω συζήτηση πάνω στὴν ἐπίσημη ἀναγνώριση ὁρισμένων ξένων λατρειῶν, βλέπε Σὶμς (1985). [68] Cott 15
Ἡ θρησκεία ἔπαιξε τὸν ἴδιο ρόλο στὴν παράδοση τῶν Ἀφρικανῶν σκλάβων στὶς προπολεμικὲς Ἡνωμένες Πολιτεῖες. Οἱ νέγροι σκλάβοι ἐνέκριναν τὴ θρησκεία τῶν καταπιεστῶν τους διότι τοὺς παρεῖχε ὄχι μόνο τὴν ὑπόσχεση μίας καλύτερης ζωῆς, ἀλλὰ στὸ ἑξῆς καὶ τὴν ἀδελφότητα τῆς κοινότητας σὲ αὐτὴ τὴ ζωή.
Οἱ λευκοὶ εἶδαν τοὺς σκλάβους νὰ εἰσέρχονται στὴν θρησκεία τῶν κυρίων τους καὶ νὰ τὴν ἀποδέχονται ὡς δική τους, καὶ πίστευαν ὅτι αὐτὸ θὰ τοὺς ἔκανε πιὸ ὑπάκουους.
Γιὰ τοὺς σκλάβους, ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ἡ θρησκευτική τους συνάντηση ἦταν ἕνας ἠμι-αὐτόνομος χῶρος στὸν ὁποῖο θὰ μποροῦσαν νὰ ἀναπτύξουν μία αἴσθηση τῆς ἀτομικῆς ἀξίας, τῆς ἀλληλεγγύης μὲ τοὺς ἄλλους σκλάβους, καὶ ἴσως ἀκόμη καὶ ὁ τόπος ὅπου θὰ σκέφτονταν καὶ θὰ μιλοῦσαν γιὰ ἐξέγερση.
Οἱ λευκοί ἦταν σπάνια παρόντες καὶ οἱ σκλάβοι ἦταν ἐλεύθεροι νὰ συζητοῦν, αὐτοσχεδιάζοντας ἀπὸ τὶς ἐμπειρίες τῆς ζωῆς τους (ἡ ὁποία διέφερε σημαντικὰ ἀπὸ ἐκεῖνες τῶν κυρίων τους),
Οἱ συγκρίσεις βέβαια δὲν εἶναι τέλειες.
Οἱ Ἀφρικανοὶ σκλάβοι ἦταν πιὸ καταπιεσμένοι ἀπὸ τὶς γυναῖκες τῆς κλασικῆς Ἀθήνας, καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ δέκατου ὄγδοου καὶ δέκατου ἔνατου αἰῶνος ἦταν λιγότερο.
Ὡστόσο, καὶ στὶς τρεῖς περιπτώσεις οἱ ὁμάδες βρῆκαν στὴ θρησκεία ἕνα χῶρο γιὰ τὴ δημιουργία μίας κοινότητας γιὰ τὸν ἑαυτό τους.
Ἐν κατακλείδι, θὰ πρέπει νὰ ἐξετάσουμε τὰ Ἀδώνια ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς ζωῆς τῶν γυναικῶν στὴν κλασικὴ Ἀθήνα, ἂν θέλουμε νὰ κατανοήσουμε τὸ νόημά τους.
Αὐτὸ ἀπαιτεῖ τὴν ἀποτίμηση τοῦ πλαίσιου τους πάνω μύθο, καὶ τὶς γυναῖκες ποὺ συμμετεῖχαν ὑπὸ τὸ βλέμμα τῶν ἀνδρῶν παρατηρητῶν τους.
Ὁ Ἄδωνις πεθαίνει ; Οἱ Γυναῖκες κλαῖνε.
Ἦταν ὁ τελετουργικὸς θρῆνος, ὄχι ὁ μύθος ἤ οἱ μύθοι ποὺ ἀπευθύνονταν στὶς γυναῖκες.
Ἀνταποκρίθηκαν ὄχι μόνο ἐπειδὴ τὰ Ἀδώνια καθρεφτίζαν τὶς παραδοσιακὲς ταφικὲς δραστηριότητες τους, ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ εἶχαν ἀνάγκη ἀπὸ εὐκαιρίες γιὰ ἀπὸ κοινοῦ θρῆνο, γιὰ πένθος μαζὶ μὲ ἀλλες ποὺ μοιράζονταν τὶς ἀπώλειες τους, μοιράζονταν τὴ θλίψη τους γιὰ τὸ θάνατο τῶν υιῶν, τῶν ἀδελφῶν, τῶν συζύγων, τῶν ἐραστῶν τους, θύματα τῶν ἰθυνόντων τοῦ πολέμου.
Καί, δεδομένου ὅτι θρηνοῦσαν στὰ Ἀδώνια, οἱ Ἀθηναῖες δημιουργοῦσαν ταυτόχρονα ἕνα χῶρο γιὰ τὸν ἑαυτό τους, ἕνα χῶρο χωρὶς τὴν ἐποπτεία τοῦ ἀρσενικοῦ, στὸν ὁποῖο θὰ συνδέονταν ἐλεύθερα μὲ τὶς ἄλλες γυναῖκες, μὲ τοὺς δικούς τους ὅρους καὶ μὲ τὴ δική τους φωνή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
Πλούταρχος, Ἀλκιβιάδης, Νικίας
Αριστοφάνης Λυσιστράτη
Σοφοκλέους Ἀντιγόνη
Ἀθηναίος
Σαπφῶ
Θεόκριτος 15
Aleshire, Sara B. 1994." Towards a Definition of State Cult' for Ancient Athens" in R.
Hagg, Ancient Greek Cult Practicefroin the Epigraphical Evidence. Stockholm: 9-16.
Alexiou, Margaret. 1974. The Ritual Lament in Greek Tradition. Cambridge.
Atallah, Wahib. 1966. Adonis dans to litterature et fart grecs. Paris. Baslez, M.-F. 1986. "Cultes et devotions des Pheniciens en Grece: les
divinites marines," in C. Bonnet, E. Lipinski, and P. Marchetti, eds. Studia
Phoenicia IV. Religio Phoenicia. Namur: 289-305.
Baudy, Gerhard J. 1986. Adonisgarten: Studien zur antiken Saviensymbolik. Frankfurt.
Burkert, Walter. 1979. Structure and History in Greek Mythology and Ritual. Berkeley.
1985. Greek Religion. Trans. John Rattan. Cambridge.
Cook, J. M. 1967. Review of Atallah. CR 17: 77-9.
Cott, Nancy F. 1977. The Bonds of Womanhood.
Detienne, Marcel. 1994. The Gardens of Adonis: Spices in Greek Mythology. Janet
Lloyd. Princeton. French ed. 1972.
Deubner, Ludwig. 1932. Attische Feste. Berlin.
Edwards, Charles. 1984. "Aphrodite on a Ladder." Hesperia 53: 59-72. Frazer, James G.
1961 (c. 1906). Adonis, Allis, Osiris (Part IV of The Golden Bough). New York.
Garland, Robert. 1985. The Greek Way of Death. Ithaca.
1989. "The Well-Ordered Corpse: An Investigation into the Motives Behind Greek Funerary Legislation." BICS 36: 1-15.
1992. Introducing New Gods: Tire Politics of Athenian Religion. Ithaca. Genovese,
Eugene. 1972. Roll, Jordan, Roll: The World the Slaves Made. New York.
Hauser, F. 1909. "Aristophanes and Vasenbilder." Oesterreichischen Archdologisches Instilut in Wien. 12: 80-100.
Holst-Warhaft, Gail. 1992. Dangerous Voices: Women's Laments and Greek Literature. New York.
Humphreys, S. C. 1993. The Family, Women and Death. 2nd ed. Ann Arbor.
Jacoby, F. 1944."Genesia: A Forgotten Festival of the Dead." CQ 38: 65-75.
Jameson, Michael. 1990. "Private Spaces and the Greek City," In The Greek City. O. Murray and S. Price, eds. Oxford.
Keuls, Eva. 1985. The Reign of the Phallus: Sexual Politics in Ancient Athens. Berkeley.
Kirk, G. S. 1974. The Nature of Greek Myths. New York.
Lambrechts, P. 1955. "La ressuraction d'Adonis," in Melanges 1. Levy. Brussels: 207-240.
Loraux, Nicole. 1986. The Invention of Athens: The Funeral Oration in the Classical City. Cambridge.
Metzger, Henri. 1951. Les representations daps la cftaniique antique du Wsi&le. Paris.
Mikalson, Jon D. 1982. "The Heorte of Heortology." GRBS 23: 213-21.
Parker, Robert. 1996. Athenian Religion. A History. Oxford.
Reed, Joseph D. 1995."The Sexuality of Adonis." CA 14: 317-46. Ribichini, Sergio. 1981. Adonis: aspetti "orientali" di mito greco. Rome.
Richter, G. M. A. 1936. Red-Figured Athenian Vases in the
Metropolitan Museum. New Haven.
Segal, Robert A. 1991. "Adonis: A Greek Eternal Child," in Myth and the polls. D. C. Pozzi and J. M. Wickersham, eds. Ithaca.
Simms, Ronda R. 1985. Foreign Religious Cults in Athens in the Fifth and Fourth Centuries B.C. Diss. University of Virginia.
1988. "The Cult of the Thracian Goddess Bendis in Athens and Attica." A W 18: 59-76.
1989. "Isis in Classical Athens." C1 84: 216-21.
Simon, Erika. 1972. "Aphrodite and Adonis-eine neuerworbene Pyxis in Wiirzburg.
Antike Kunst 15: 20-26.
Soyez, Brigitte Servals. 1981. "Adonis." Lexicon lconographicurn Mythologise Classicae. Vol. 1 pt. 1: 222-29.
Staal, Frits. 1979. "The Meaninglessness of Ritual." Nionen 26: 2-22. Stehle, Eva. 1990.
Sappho's Gaze: Fantasies of a Goddess and Young Man," Differences 2: 88-125.
Vernant, Jean-Pierre. 1993. Introduction to Marcel Detienne, The Gardens of Adonis: Spices in Greek Mythology. Princeton.
Versnel, H.S. 1990. "What's Sauce for the Goose is Sauce for the Gander: Myth and Ritual, Old and New," In Approaches to Greek Myth. Lowell Edmunds, ed. Baltimore.
Weill, Nicole. 1966. "Adoniazusai ou les femmes sur le toil." RCH 90: 664-98.
Winkler, John, 1990. The Constraints of Desire: The Anthropology of Sex and Gender in Ancient Greece. New York. ΠΗΓΗ
![Σαν σήμερα αυτοκτόνησε η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα, προγιαγιά του Αντώνη Σαμαρά και θεία του Παύλου Γερουλάνου [εικόνες]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_tN_daB1qT0pd9N-7pT8pcNPk7v6aAv1U3kvOIKxfuJRKQMz8hAKxiA4Y7-Q4NV3_wrx3UqtI3FMn8fik_r50bt9vMdqO0jvvW2rYY9OtEAsNLKniLe0XkINe1RYX3_TFRcPS0LGxfGEiO3S_cR0Ig=s0-d)
Είναι η συγγραφέας που μας κράτησε από το χέρι και μας οδήγησε στη μαγεία στα παιδικά μας χρόνια: Παραμύθι χωρίς όνομα, Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου, Τα μυστικά του Βάλτου. Ομως η Πηνελόπη Δέλτα, αδελφή του Αντώνη Μπενάκη και προγιαγιά του σημερινού πρωθυπουργού, είχε μια ζωή γοητευτική και δεμένη με την ιστορία του τόπου.
Τα προβλέπαμε από χτές. Και τελικά έτσι έγινε. Για μία ακόμη φορά η πολιτική ζωή της χώρας εκτραχύνθηκε,προκειμένου να εξυπηρετηθούν συγκεκριμένες σκοπιμότητες. Ένα τεράστιο “πανηγύρι”στήθηκε γύρω από την διανομή τροφίμων της Χρυσής Αυγής στο Σύνταγμα. Οι εξελίξεις αποδεικνύουν ότι το τι επρόκειτο να ακολουθήσει την ανακοίνωση του κόμματος της Μεσογείων, ήταν προσχεδιασμένο από καιρό.
